یادداشتی از دکتر مرعشی؛ پدیده «تبعیت» از توصیه‌های بهداشتی در همه‌گیری کرونا - دانشگاه شهید چمران اهواز
30 03 2020 21:24
کد خبر : 1699629
تعداد بازدید : 601
دکتر سید علی مرعشی عضو هیات علمی و هسته مشاوره ی اجتماعی و فرهنگی ستاد مبارزه با بیماری کرونا دانشگاه شهید چمران اهواز، در یادداشتی به نتایج چند دهه پژوهش های دانش روان شناسی سلامت در پدیده تبعیت از توصیه های بهداشتی پرداخت.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، در این یادداشت آمده است:
چه عواملی سبب می‌شود که برخی مردم از توصیه‌های بهداشتی تبعیت کنند اما برخی دیگر نه؟ برای پاسخ در این نوشتار تلاش می‌شود یک مبحث سنگین روانشناسی به طور خلاصه و به زبان ساده تبیین شود:
- اطلاعات
اطلاعات، عنصر اولیه و کلیدی در ترغیب مردم به رفتار بهداشتی هستند. هرچند اطلاعات زیادی در این مدت در اختیار مردم گذاشته شده اما اغلب مردم در برخی زمینه‌های مهم هنوز اطلاعات کافی ندارند. فقدان اطلاعات کافی سبب کاهش میزان «تبعیت» خواهد شد. مثلاً بسیاری از مردم هنوز تفاوت‌های ساختار ویروس و میکروب را نمی‌دانند. تفاوت شیوه تکثیر آنها را نمی‌دانند. روش بیماریزائی ویروس کرونا را نمی‌دانند. به خوبی از واقعیت‌های انتقال آلودگی و سهولت آن مطلع نیستند. از آسیب‌شناسی ریوی کرونا به خوبی آگاه نیستند. تفاوت علائم سرماخوردگی، آنفلوانزا و بیماری کرونا را نمی‌دانند. در این زمینه‌ها نیاز به تهیه چند فیلم و پویانمایی آموزشی داریم.
افراد کم‌سواد و فقیر به خوبی در معرض اطلاعات نیستند. بنابراین جای تعجب ندارد که اغلب آنان رفتار بهداشتی نداشته باشند. اقدامات صداوسیما و نشر پیامهای تصویری در فضای مجازی و در معابر اصلی شهر تا حدی می‌تواند این نقیصه را پوشش دهد.
- پیامهای متعارض و پرحجم
پیامهای ضدونقیض زیادی در مدت شیوع کرونا بر سر مردم آوار شده است. پیام‌هائی که خطر را اندک یا زیاد توصیف کرده‌اند. انواع پیامهای متناقض در مورد نحوه مصون ماندن از ابتلا به کرونا یا درمان آن منتشر شده‌اند. منابع این پیام‌ها نیز مکرراً یکدیگر را تکذیب نموده‌اند. این موضوع سبب شده است تا اعتماد عمومی به پیامهای منتشره آسیب ببیند و در نتیجه تبعیت آنان به طور نسبی کاهش یابد. برای رفع این نقیصه می‌توان یک منبع کشوری یا استانی واحد و تأییدشده برای پیام‌ها تعیین نمود که مکرراً پیامهای لازم را ارسال کند. مثلاً سیستم بهداشتی درمانی رسمی و از طریق رسانه ملی یا از راه انتشار پیامهای مارک‌دار و متحدالشکل در فضای مجازی.
پیام‌هائی نیز به ویژه از سوی برخی مسئولین منتشر شده‌اند که ابتلای همگان یا اغلب مردم را اجتناب‌ناپذیر معرفی کرده‌اند (70 درصد همه مردم!). این‌گونه پیام‌ها ممکن است به رواج نوعی دیدگاه جبری در میان اقشاری از مردم منتهی شوند: «گویا کاری نمی‌شود کرد، باید تسلیم شد و ما دیر یا زود کرونا می‌گیریم». این دیدگاه سبب احساس درماندگی و سهل‌انگاری گسترده می‌گردد زیرا اگر مردم به این باور برسند که کاری نمی‌توان کرد، کاری هم نمی‌کنند! پیام‌ها باید کارآئی توصیه‌های بهداشتی را در امر پیشگیری و امکانپذیری مصون ماندن را به خوبی بیان کنند.
- نقش کادر درمانی
اکثر پژوهش‌ها نشان می‌دهند که آموزش توسط کادر درمانی به ویژه پزشکان و در درجه بعد کادر پیراپزشکی مؤثرتر از سایرین است. در جامعه ما به نظر می‌رسد آموزش مثلاً به وسیله یک خانم پرستار نسبتاً مسن یا میان‌سال بسیار مؤثر باشد (شاید به سبب همانندسازی با مادر).
- نحوه انجام کار
بسیاری از مردم دقیقاً چگونگی انجام توصیه ها را نمی دانند. وقتی شما ندانید یک کار را چگونه باید انجام دهید اصلاً آن را انجام نخواهید داد. بسیاری از مردم دقیقاً نمی دانند چگونه باید از آلوده شدن خود یا آلوده کردن دیگران احتراز نمایند.
ما نیاز به فیلم های آموزشی داریم که برای مثال در آنها نشان داده شود چگونه مشتریان در صف نانوائی با فاصله دو متر فاصله از یکدیگر می ایستند؛ به نان یکدیگر دست نمی زنند؛ برای بردن نان های خود آنها را در پارچه تمیزی می پیچند که سطح داخلی آن در طول مسیر با چیزی برخورد نکرده است؛ پارچه خود را روی پارچه دیگران نمی اندازند؛ نانوا چگونه بدون دخالت دست، نان را به مشتری تحویل می دهد. باید در خلال فیلم های آموزشی نشان داد که چگونه باید مغازه داران پیشخوان مناسبی را در درب مغزه خود تعبیه کنند تا مشتریان وارد مغازه نشوند. فیلم هائی لازم است که نحوه صحیح سوارشدن در وسایل نقلیه عمومی و مراقبت های لازم را آموزش دهند. فیلم هائی که نحوه درستِ استفاده از عابربانک و همچنین رعایت فاصله با دیگران در ضمن استفاده از این دستگاه ها را به تصویر بکشند. لازم است به صورت نمایشی نشان داد که پس از دست زدن به چه اشیائی باید دستها ضدعفونی شوند؛ در هنگام خرید چگونه باید این کار انجام شود؟ پس از رسیدن به منزل چه وسایلی باید ضدعفونی یا شسته شوند. پوشش بیرونی بسته های غذائی چطور باید ویروسزدائی گردند؟ باید نشان داد که در شرایط همه گیری کرونا چرا بیرون از منزل هر شیء یا هر سطح باید آلوده در نظر گرفته شود.
همچنین پویانمایی‌هایی باید ساخته شوند که با به تصویر کشیدن آدمک های غیرآلوده و آلوده نشان دهند که انتقال فردبه‌فرد و گسترش ویروس چگونه به صورت تصاعدی رخ می دهد.
- نقش «باور» و «نگرش»
اطلاعات به تنهائی کافی نیست بلکه زمانی در افزایش رفتار بهداشتی مؤثر است که منجر به «باور» و سپس «نگرش» گردد. باور، یک حکم است که فرد در مورد موضوعی یا رفتاری به آن رسیده است مانند آنکه سیگار خطر سرطان را بالا میبرد. نگرش، ارزیابی عاطفی فرد در مورد یک رفتار است مانند تنفر برخی افراد از خوردن پیاز. باید به دنبال راهی بود که افراد به پیام های بهداشتی باور پیدا کنند و نسبت به انجام آنها علاقه‌مند گردند. چگونگی این کار در بندهای آتی بیان می گردد.
- باور به «ارزش سلامتی»
پیامهای بهداشتی به شرطی مورد تبعیت قرار می گیرند که مخاطبان برای سلامتی خود ارزش بالائی قائل باشند. ممکن است تصور شود که همه مردم به طور طبیعی برای سلامتی خود ارزش زیادی قائلاند. اما در واقع چنین نیست و مردم از این نظر متفاوت اند.
پژوهش ها نشان می دهند که افراد طبقات پائین اجتماع کمتر از طبقات متوسط و بالا سلامتی را موضوع مهمی می دانند. برای طبقات پائین دغدغه های مهم‌تری مانند سیر کردن شکم ممکن است مهمتر جلوه کند. همچنین پژوهش نشان می دهد افرادی که الآن بیمارند یا تجربه بیماری های سخت داشته اند بیش از افراد سالم سلامتی را چیز باارزشی تلقی می کنند؛ و کودکان و نوجوانان نیز برای سلامتی ارزش کمتری قائلاند تا بزرگ‌سالان.
بنابراین باید برای نشان دادن «ارزش سلامتی» پیام های ویژهای تهیه شود. برای این کار می توان از مصاحبه با بیماران و شرح آزارهائی که دیده اند سود جست. همچنین بایستی برای نوجوانان پیام های مخصوصی که با زبان خودشان موضوع را تشریح کند تولید نمود.
- الگوی باورهای مؤثر بهداشتی
باورهائی که منجر به رفتار بهداشتی و تبعیت از توصیه ها می شوند به این شرح اند.
- باور به واقعی بودن خطر (شدت مسئله): بسیاری از مردم به امید اینکه بیماری را به صورت خفیف و گذرا و قابل‌درمان خواهند گرفت در انجام توصیه ها سهل انگاری می کنند. مخاطبان باید قانع شوند که بیماری واقعاً می تواند بسیار شدید و کشنده و لاعلاج باشد. نشان دادن پویانمایی یا تصویری که سیر بیماری بیماران را نشان دهد ممکن است در این زمینه کمک کند.
- باور به آسیب پذیری: بسیاری از مردم به اصطلاح «مرگ را برای همسایه می دانند». مفاهیم مهمی مانند «من هم ممکن است کرونا بگیرم» یا «هیچ‌کس مصون نیست» باید مکرراً گفته شوند. باید در کلیپ ها یا پویانمایی هائی نشان داد چگونه افرادی که خیلی به خود مطمئن بودهاند مبتلا شده اند.
- باور به اثربخشی: اگر مخاطب بداند که خطر جدی است اما تصور کند که راه مؤثری برای جلوگیری وجود ندارد، از توصیه های بهداشتی تبعیت نخواهد کرد. باید در نمایش های تصویری مقایسه ای نشان داد تفاوت سرنوشت کسانی که به توصیه ها عمل می کنند و آنها که نمی کنند چیست؟
- باور به چربیدن فایده بر هزینه: اگر مخاطب به این باور برسد که زحمت، فشار و هزینه رفتارهای بهداشتی به مراتب از زحمت و فشار و هزینه بیماری بیشتر است احتمالاً مبادرت به رفتارهای بهداشتی نخواهد کرد. پیام ها باید چنان تنظیم شوند که نشان دهند فایده رفتار بهداشتی بر هزینه آن فزونی دارد.
- «خودکارآمدی» به عنوان یک باور
یکی از باورهای مهم مؤثر در انجام یک رفتار خودکارآمدی است. خودکارآمدی در دوچرخه سواری به معنای باور فرد به این است که می تواند به خوبی دوچرخه سواری را انجام دهد. اگر افراد احساس کنند از پس انجام توصیه های بهداشتی برنمی آیند، آن توصیه ها را نادیده می گیرند. پیام هائی مانند «تو هم می توانی از کرونا مصون بمانی»، «انجام این توصیه آسان است»، «دیدی کاری نداشت؟» و ... مهم اند. در یک فیلم آموزشی که نشان می دهد چگونه یک خانم خانه دار ابتدا خریدهای خود را توی ظرف‌شوئی گذاشته و سطح بسته بندی و پوشش آنها را با مایع ظرف‌شوئی می شوید، می تواند با این پیام به خوبی تکمیل شود: «دیدی کاری نداشت؟».
- اصول متقاعدسازی
بیان حقایق در متقاعد کردن افراد کافی نیست، بلکه باید عناصر زیر را هم در پیام لحاظ نمود:
- اطلاعات باید به نحوی کنار هم چیده شده باشند که مخاطب قبلاً آنها را به آن صورت ندیده باشد (جدید بودن)
- پیام باید با انبوه پیام های جورواجور پیرامون افراد متفاوت باشد و به خوبی جلب‌توجه کند (متمایز بودن).
- پیام باید بتواند با دانسته های قبلی مخاطب هماهنگ شود (جور بودن).
- پیام باید به زبانی قابل‌درک بیان شود (قابل فهم بودن).
- پیام نباید با ارزش های مخاطب در تعارض باشد مثلاً نباید با ارزش های دینی یا فرهنگی مخاطب مخالف باشد (تناسب ارزشی).
- پیام باید به گونه ای باشد که مخاطب بتواند آن را حفظ کند و به خاطر بیاورد (بهیادماندنی بودن).
- پیام باید حاوی استدلال کافی باشد (مستدل بودن).
- پیام باید استدلال های مخالف را طرح و خنثی کند تا در برابر فشارهای بیرونی مقاوم شود، زیرا اگر مخاطب بعداً با استدلال های مخالف مواجه شود متزلزل می گردد (دوطرفه بودن).
- نقش پیام های هراس انگیز
پیامهای ترسناک (مانند نشان دادن حال وخیم بیمار مبتلا به کرونا یا بیمار در حال مرگ یا اجساد متوفیان) غالباً غیرمؤثر و ناموفق هستند زیرا اغلب مخاطبان به دلیل اضطرابآور بودن از آنها گریزان اند، مگر آنکه شرایط زیر را داشته باشند:
- مخاطب را متقاعد کنند که سلامتی و جان او واقعاً در خطر است.
- انجام توصیه ها بیفایده نیست بلکه واقعاً کارساز بوده و قادر است به حفظ فرد کمک کند.
- انجام توصیه ها در حد توان فرد هست.
- پیام حاوی توصیه های کاربردی باشد تا فرد دقیقاً بداند چه باید بکند. مثلاً وقتی به افراد گفته می شود به سفر نروند به آنها توضیح داده شود که چگونه باید به طور مسالمت آمیز در برابر فشار افراد خانواده مقاومت کنند. وقتی به آنها گفته می شود کسب‌وکار خانگی یا مجازی را به جای رفتن به محل کسب برگزینند تاکتیک هائی برای این کار هم آموزش داده شود.
- تکرار پیام
تکرار پیام در افزایش تبعیت مفید است اما با شرایط زیر:
- در اولین باری که ارسال می شود قابل‌قبول باشد وگرنه تکرار آن مقاومت را افزایش خواهد داد.
- کسل‌کننده نباشد بلکه جذاب باشد.
- پیام دهنده خوب
در ترغیب افراد باید از افراد پیام دهندهای استفاده نمود که شرایط زیر را داشته باشند:
- دوست داشتنی باشند (نه لزوماً معروف).
- پرشور سخن بگویند.
- پویا به نظر برسند.
- به سخن خود مطمئن باشند و مسلط به نظر برسند.
- از نظر مخاطب وفادار، قابل اعتماد، صادق و پیشبینی پذیر ارزیابی شوند.
- هنجارهای اجتماعی درونی
اینکه فرد تصور کند دیگران از او چه انتظاراتی دارند در رفتار بهداشتی او مؤثر است. ممکن است بسیاری از مسافرت ها، خریدهای عید، دیدوبازدیدها و ... در دوره شیوع کرونا به دلیل «هنجارهای اجتماعی درونی» اتفاق افتاده باشند. بنابراین پیامهای بهداشتی نه تنها باید افراد را ترغیب به رفتار بهداشتی کنند، بلکه همچنین بایستی افراد را ترغیب کنند که یکدیگر را به سمت رفتار بهداشتی سوق دهند. مثلاً بایستی پیام هائی برای کودکان تهیه شود که بزرگ‌ترها را نه تنها برای خرید و سفر و ... تحت‌فشار نگذارند بلکه بزرگ‌ترها را متذکر شوند که این کار خطرناک است. همچنین نمایش های تبلیغی کوتاهی باید تهیه شود که نشان دهد افراد فامیل چگونه یکدیگر را توصیه به رعایت استانداردهای بهداشتی (و برای مثال از سفر و دیدوبازدید نهی) می کنند. همچنین می توان مردم را تشویق نمود که در این ایام با افراد فامیل و دوستان گروههای مجازی تشکیل داده و در آن گروه ها یکدیگر را به رعایت موازین بهداشتی ترغیب نمایند.
- تقویت مثبت و منفی
«تقویت مثبت» به معنای پاداش دادن به خود پس از یک رفتار مطلوب به منظور تثبیت آن رفتار است. «تقویت منفی» به معنای حذف یک وضعیت ناخوشایند پس از یک رفتار مطلوب به منظور تثبیت آن رفتار است. باید در فیلم های آموزشی به افراد نشان داد که چگونه می توانند از این روش ها برای تقویت رفتارهای درست در خود استفاده کنند. مثلاً نشان داده شود که فرد پس از شستن ظاهر بیرونی خریدهای ارزاقی، با یک فنجان چای از خود پذیرائی می کند، یا پس از لغو یک سفر به یک بازی شورانگیز با فرزندان خود می پردازد.
- سخت کردن رفتار غیربهداشتی و آسان کردن رفتار بهداشتی
بایستی افراد را ترغیب نمود که رفتار غیربهداشتی را برای خود سخت کنند. برای مثال کسانی که عادت افراطی و زیادی به بیرون رفتن از منزل دارند بایستی لباس های خود را در جاهای مختلفی قرار دهند تا پوشیدن همه آنها سخت شود. باید سوئیچ خودرو خود را در جعبه ای قرار داده و آن را در کشوی میزی قرار دهند و کلید آن کشو را در کشوی دیگری بگذارند. به عکس می توان به افراد آموزش داد که محلول ضدعفونی را در چند جا دم دست قرار دهند، مثلاً در خودرو، در کیف، و در کشوی میز کار.
- خودگردانی رفتار
به معنای این است که فرد بر رفتار خود تسلط بیشتری پیدا کند و این خود سه مرحله دارد.
- خودنظارتی یا مشاهده خود: افراد بایستی ترغیب شوند که مرتباً خود را از نظر رعایت توصیه ها پایش کنند.
- خودسنجی: سپس خود را با یک نمونه آرمانی مقایسه نمایند.
- خودتقویتی: در صورت نزدیک شدن به نمونه آرمانی به خود پاداش دهند.
- خودگوئی های مثبت و منفی
صحبت درونی افراد با خود می تواند بسیار تعیین کننده باشد. خودگوئیهای منفی مانند «دلمان توی منزل پوسید»، «امسال هم مسافرت نرفتیم»، «پدرم درآمد از بس دستم را شستم»، «ولش کن دیگر پوست دستم داغان شد»، «بگذار کرونا بگیرم خلاص شوم»، «من نمی توانم این‌همه مراقبت کنم»، «چقدر طولانی شد بابا ولش کن» و ... باید به خودگوئی های مثبت مانند «چقدر منتظر فرصتی بودم که وقت بیشتری با خانواده بگذرانم»، «عوضش خرج سفر را ذخیره میکنم»، «ان‌شاءالله سال دیگر به سفر خواهیم رفت»، «دست شستن بهتر از مریض شدن است»، «با کمی نرم‌کننده پوستم به حالت اول برمی گردد»، «این دوره هم خواهد گذشت»، «من می توانم به خوبی از خود و خانواده ام مراقبت کنم» و ... تبدیل شوند. این‌ها را می توان در خلال فیلم های آموزشی به مردم تلقین نمود.
- الگودهی (یادگیری مشاهده ای)
بسیاری از مردم با نشان دادن الگوهای رفتاری مثبت و مؤثر تغییر رفتار می دهند. این الگوها را می توان به تصویر کشید، به ویژه اگر افراد محبوب و مشهوری باشند.
- حمایت اجتماعی
خود شامل دو نوع حمایت روانی و مادی است.
- حمایت روانی: باید مردم را ترغیب نمود که یکدیگر را برای رفتار بهداشتی تحسین و دلگرم نموده و از یکدیگر برای حفظ سلامت عمومی تشکر کنند. مثلاً می توان نشان داد که وقتی یک نفر به درستی از عابر بانک استفاده می کند دیگران به او احسنت و مرحبا می گویند.
- حمایت مادی: باید مردم را ترغیب نمود که این دوره فشار از احسان به یکدیگر به ویژه به افراد کم توان غافل نشوند. مثلاً نشان داده شود که چگونه یک فرد جوان در میوه‌فروشی به یک فرد مسن کمک می کند تا آلوده نشود. یا چگونه مردم به افراد کم‌توان مالی، کمک میکنند تا آنها کمتر مجبور شوند با خروج از منزل آلوده شوند.
- لغزش
ممکن است برخی افراد با یک لغزش از ادامه پایبندی به رفتار بهداشتی دل سرد شوند. برای مثال ممکن است یک فرد با یک‌بار نشستن به موقع دست تصور کند که دیگر کار از کار گذشته و رعایت بهداشت دیگر فایده ندارد. باید به مخاطب متذکر شد که لغزش پایان دنیا نیست و ادامه عمل به توصیه ها کماکان مفید خواهد بود.
