یادداشتی از دکتر بشلیده؛ بررسی و آزمودن ساختاری مدلی از پیشایندهای ملاحظات بهداشت کرونایی

دکتر کیومرث بشلیده عضو هیات علمی و هسته‌ی مشاوره‌ی اجتماعی و فرهنگی ستاد مبارزه با بیماری کرونا دانشگاه شهید چمران اهواز در یادداشتی به بررسی و آزمودن ساختاری مدلی از پیشایندهای ملاحظات بهداشت کرونایی پرداخت.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، در این یادداشت آمده است:

پژوهشی که به اجمال از نظر می‌گذرد مربوط به علل سلسله مراتبی پیشایند ملاحظات بهداشت کرونایی است که داده‌های ان از عموم مردم در شبکه‌های اجتماعی جمع‌آوری شده است. مدل‌های نظری گوناگونی پیرامون رفتار سلامتی در روان‌شناسی وجود دارد که در این نوشتار به اختصار به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

 مدل‌پندار سلامتی رفتارهای پشگیرانه را ناشی از نگرش‌ها، رفتارها و عقاید افراد نسبت به موضوع سلامتی می‌داند. سؤال اصلی مدل‌پندار سلامتی این است که فرد خود را در مقابل مشکلات سلامتی و ایمنی چقدر آسیب‌پذیر می‌داند و همچنین مزایا و هزینه‌های رفتارهای پیشگیرانه را چگونه ارزیابی می‌کند. در سال‌های اخیر مفهوم خود‌اثربخشی به مدل‌پندار سلامتی افزوده شده است. خود‌اثربخشی مفهومی است که اصولاً از کارهای بندورا اقتباس شد است و به اعتماد فرد نسبت به توانایی خود در انجام یک رفتار خاص اشاره دارد.

نظریه عمل مستدل از دیگر مدل‌های نظری است که رفتار را تابعی از سه مؤلفه قصد رفتاری، هنجارهای شخصی و نگرش‌ها می‌داند‌. سخن این مدل آنست که قصد افراد برای انجام یک رفتار، رفتار واقعی آن‌ها را پیش‌بینی می‌کند. قصد و نیت تابعی از نگرش‌ها و معیارهای شخصی می‌باشد. نگرش‌ها از ارزیابی عقاید نسبت به پیامدهای رفتار مورد‌نظر و اهمیت نسبی این پیامدها برای فرد مشتق می‌شود. معیارهای شخصی از ارزیابی عقاید نسبت به ترجیحات افراد مهم و انگیزش فردی در دسترسی به امیال شخصی ناشی می‌شود. علاوه بر تئوری‌های مذکور، روان‌شناسان شخصیت سلامتی را به گرایش‌های پایداری که در انسان‌ها وجود دارد و شخصیت آن‌ها را می‌سازد، مرتبط می‌دانند. اغلب اوقات شخصیت انسان در ارتباط با تعاملات اجتماعی یا همان ویژگی‌هایی که اصطلاحاً به آن‌ها درون‌گرایی و برون‌گرایی گفته می‌شود نگریسته می‌شود. اما می‌توان ویژگی‌های شخصیتی را در ارتباط با بهداشت سلامتی و یا دیگر رفتارهای مرتبط با ایمنی نیز مورد مطالعه و بررسی قرار داد.

یکی از ابعاد اساسی شخصیت که در این پژوهش به‌عنوان پیشایند ملاحظات بهداشتی مورد تحقیق قرار گرفته است، وظیفه‌شناسی یا اصطلاحا وجدانی بودن است. در روان‌شناسی این ویژگی به‌عنوان قابل اعتماد بودن، مسئول بودن، سخت‌کوشی و دقیق بودن تعریف شده است. ویژگی‌های مذکور در بسیاری از محیط‌های سازمانی مطلوب و پسندیده جلوه می‌کنند. افرادی که نمره بالایی در این صفات شخصیتی دارند بیشتر احتمال دارد در ایفای نقش شغلی و محافظت از سلامتی خود بهتر از دیگران عمل کنند.

یکی دیگر از سازه‌های شناختی که در تبیین رفتارهای انسان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و و در این پژوهش به‌عنوان حلقه‌ی واسط یا اصطلاحا نقش میانجی‌گر را میان صفات شخصیتی با ملاحظات بهداشت کرونایی ایفا می‌کند، جایگاه مهار می‌باشد. در تشریح جایگاه مهار می‌توان گفت افرادی که رویدادهای منفی را به عوامل قابل کنترل نسبت می‌دهند دارای جایگاه مهار درونی هستند. به‌طور مثال رانندگانی که حوادث رانندگی را ناشی از خواب آلودگی و یا بی‌مهارتی رانندگان می‌دانند و یا دانشجویانی که افت تحصیلی خود را به دلیل کم کاری خود تلقی می‌کنند دارای جایگاه مهار درونی هستند. بر اساس پژوهش‌ها، فردی که دارای جایگاه مهار درونی است احساس می کند که حوادث قابل پیشگیری هستند و اعمال فرد به‌طور مستقیم در احتمال وقوع حوادث دخالت دارند. اما فردی که دارای جایگاه مهار بیرونی است احساس می‌کند حوادث به شانس بستگی دارند و اغلب غیر‌قابل پیشگیری هستند. افرادی که دارای این نحوه تفکر هستند اعتقاد دارند که رویه‌ها و پروتکل‌های ایمنی مثمر ثمر نمی‌باشند؛ بنابراین، آن‌ها از قوانین بهداشتی و سلامتی تبعیت نمی‌کنند. بسیاری از پژوهش‌ها ارتباط میان جایگاه مهار و احتمال درگیری در حوادث مرتبط با کار را چه از نظر فراوانی و چه از نظر شدت شناسایی کرده‌اند. بنابراین، جایگاه مهار عامل نیرومندی است که در شیوه و تفسیر فرد از رویدادها و درک خطر و علاوه بر آن، بر نگرش به ایمنی و سلامتی اثر می‌گذارد.

مدل نظری پژوهش حاضر که با روش مدل‌یابی معادلات ساختاری و با نرم‌افزار آماری AMOS آزموده شده است در ذیل ارایه شده است.

آزمون های حاصل از مدل­ یابی معادلات ساختاری که در دو سطح روابط میان متغیرهای مکنون و مدل­ های اندازه ­گیری انجام می شود نشان می دهند که مدل پژوهش با داده ­ها بر ازش مطلوبی دارد،به بیان دیگر مدل مشاهده شده از لحاظ اماری در جامعه قابلیت باز تولید دارد. همچنین،این نتایج نشان می دهند که مقیاس های دخیل در این پژوهش دارای اعتبار سازه می­ باشند. بنابراین می توان اثرات مستقیم و غیر مستقیم متغیرها را بررسی کرد.

نتایج این پژوهش به جز ارتباط میان توافق‌جویی و جایگاه مهار که قدری چالش برانگیز است، دیگر نتایج سرراست و بدون ابهام است و از لحاظ اماری در سطح 01/0>p معنی ­دار است. ویژگی وظیفه‌شناسی سازه جایگاه مهار درونی را فعال می‌کند و به تبع فرد به سمت رعایت رفتارهای بهداشتی تمایل پیدا می‌کند. به بیان دیگر تمام اثر وظیفه‌شناسی از طریق دخل و تصرف در سازه شناختی جایگاه مهار به رعایت اصول بهداشتی منتهی می‌شود. به عبارت دیگر، متغیر جایگاه مهار یک متغیر میانجی­گر کامل است. همبستگی قوی در حد 80/. میان جایگاه مهار با رفتارها و نگرش های بهداشتی نشان می دهد که می توان با اصلاح سبک های شناختی اسنادی افراد، فرهنگ بهداشتی را ارتقاء بخشید. رابطه منفی توافق‌جویی با جایگاه مهار درونی قدری عجیب است. ماهیت اساسی توافق‌جویی عبارت است از عدم اعتراض در تعاملات اجتماعی و ارایه سلوک رفتاری اطاعت‌پذیری. با این توصیف به نظر می‌رسد توافق‌جویی با یک ضعف روان‌شناختی همراه باشد که در صورت صحیح بودن این تبیین رابطه منفی ان با جایگاه مهار درونی که یک قابلیت مسلم است، تناقضی ندارد.البته توافق ­جویی در روانشناسی یک صفت مطلوب شخصیتی تلقی می شودکه جنبه­ های مثبت مثل اعتماد به دیگران، نداشتن سوءظن، منش محبت­ آمیز و همراهی مسالمت­آمیز با دیگران را نیز در بر دارد. اما ایا این مسالمت­ آمیزی و توافق ­جویی ناشی از سعه صدر انسان است یا ضعف روانشناختی است، موضوعی است که روانشناسان شخصیت باید به فکر تفکیک مفهومی و سنجشی این صفت باشند. همبستگی ساده­ی میان توافق­ جویی با جایگاه مهار بسیار اندک و از لحاظ اماری بی معنی بود، اما در کنار وظیفه­ شناسی و برهم­کنشی که با این متغیر در مدل پژوهش ایجاد کرد رابطه ­ی ان با متغیر میانجی­گر دگرگون شد. همین اتفاق برای متغیر روان نژندی پیش امد. یعنی رابطه ساده­ ی روان ­نژندی با جایگاه مهار برابر 20/.- است، که این با ماهیت روان­ نژندی و جایگاه مهار جور در می ­آید،اما در اثر تعامل با متغیر وظیفه شناسی به مثبت 23/. تغیر پیدا کرد. یعنی مقداری نگرانی که در ماهیت روان­ نژندی نهفته است برای نضج گرفتن جایگاه مهار درونی لازم است. تبیین این تغیر علامت ها و مقادیر گویای این مطلب است که تفسیر خطی از داده­ ها نمی شود ارایه داد. بنابراین، با این اوصاف و به عنوان یک نسخه ­ی عملیاتی باید گفت ایجاد مقداری نگرانی در افراد و همچنین فاصله گرفتن از توافق­جویی صرف نسبت به پیام های بهداشتی و پیگیری انتقادی و جستجوگرانه اطلاعات کرونایی در کنار وظیفه­ شناسی می­ تواند شرایط مطلوبی جهت گرایش به سوی رفتارهای بهداشتی فراهم نماید. در پایان به همکاران روان‌شناس توصیه می‌شود به منظور ارتقاء نگرش‌ها و رفتارهای بهداشتی در سخنرانی‌ها و دیگر ملاقات‌های اجتماعی خود و همچنین در محتوای بسته ­های آموزشی لازم است به مفاهیم این برهم­ کنشی­ها توجه شود و همچنین به تحلیل جنبه‌های وظیفه‌شناسی و بویژه جایگاه مهار برای افراد و مراجعین خود مبادرت بورزند.