یادداشتی از دکتر امیدیان؛ واکنش ها به شایعه در بحران

دکتر مرتضی امیدیان عضو هیات علمی و هسته مشاوره اجتماعی- فرهنگی ستاد مقابله با بیماری کرونا دانشگاه شهید چمران اهواز در یادداشتی واکنش ها به شایعه در زمان بحران را مورد بررسی قرار داد.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، در این یادداشت آمده است:

این روزها در فرصت فراغت آیین شستشو و خرید که خودش برای ما داستانی شده، و ساعت ها وقت می برد، کتاب طاعون آلبرکامو را مطالعه می کنم. کتابی که در ایام جوانی مطالعه اش را شروع کردم و نیمه کاره رهایش کردم. علت این توفیق اجباری عضویتم در گروه دوستدران کتاب دزفول است که برای بحث در اسفندماه پیشنهادش داده اند. در بخشی از این کتاب البرکامو پس از شیوع طاعون در شهر کوچک ساحلی می گوید"همه حرف ها به علت گرما و ترس جنبه اغراق آمیز داشت" جمله ای هوشمندانه که نشان می دهد چگونه در شرایط تسلط هیجانات منفی، ادراک آدمی تحت تأثیر قرار می گیرد.

 شبکه های اجتماعی را مرور می کنم، در استرالیا شایعه کرونا موجب شده دستمال توالت نایاب شود و فیلم درگیری بین مشتری ها بر سر دستمال توالت دست به دست می گردد. در ایران برخی در شمال و جنوب باهدف پیشگری از کرونا سراغ خوردن الکل رفته اند و آمار کسانی که به دلیل مصرف الکل در برخی از شهرها جان خود را ازدست  داده اند از آمار فوت شدگان به دلیل بیماری کرونا پیشی گرفته است.

 به یاد ایام سیل فروردین 1398 می افتم. یک روز آشنایی فیلمی را نشانم داد و با وحشت گفت این فیلم را دوستم تازه فرستاده، ببین سد کرخه شکسته است و تا ساعاتی دیگر آبش به اهواز می رسد، فیلم را که دیدم گفتم من از این سد بازدید داشته ام صد عظیمی است ولی این سد بیشتر شبیه یک صد کوچک آبخیزداری است. ازمن نپذیرفت تا فردا صبح که دوباره او را دیدم و با لبخند گفتم چه خبر؟ و او در حالی که سرش پایین بود و نگاهش را از من می دزدید گفت آره دروغ بود، بیخودی ترسیده بودم. نمونه ها از این موارد فراوان است.

به فکر فرو می روم که چرا ما این قدر نسبت به شایعه نفوذپذیر هستیم. دلیل اول را آلبرکامو در رمان طاعون می گوید. مغز ما هم مرکز استدلال و حساب و کتاب است و هم مرکز هیجانات ما و بین این مراکز ارتباط عصبی پیچیده ای وجود دارد. این هم یک مزیت است که امکان تنظیم هیجان را برای ما فراهم می سازد و هم یک خطر است که گاه به دلیل هیجانات فرصت برنامه ریزی و تفکر منطقی را ازما می گیرد. بنابراین گاهی چون خیلی شدید می ترسیم غیر منطقی عمل می کنیم و گاهی به دلیل این که معتقدیم فردی که با ما ارتباط داشته حامل ویروس کرونا بوده به شدت دچار وحشت می شویم.

  دلیل بعد که تا حدودی به موضوع هیجانات مرتبط است پایندی ما به چارچوب های فکری خودمان است که سال‌ها به آنها خو گرفته‌ایم و دوستشان داریم. ما مصرف کننده بی طرفی نسبت به اخبار نیستیم. اگر معتقدیم فلان کشور و فلان جناح خوب یا ید است، اخباری که در جهت عقیده قبلی ما است را زودتر جذب می کنیم و در مقابل اخبار مخالف چارچوب فکری‌مان مقاومت می کنیم. اگر به فکرمان اجازه انعطاف دهیم که کاری بسیار دشوار است، در دام چارچوب باورها و قالب های قبلی گرفتار نمی شویم و ممکن است حقایقی را ببینیم که قبلا ندیده ایم. در اینجا هم ترس یا علاقه ما موجب می شود یک پدیده را به خوبی ادراک نکنیم. اما پذیرش شایعه فقط به ترس‌ها و محبت ها و چارچوب فکری ما مربوط نمی شود. برای برخی از پدیده های خنثی و کم ارزش بیشتر جذب شایعه می شویم. مثلا این شایعه که با خرید یک ویکس لوله ای و استنشاق آن از کرونا پیشگیری می شود، به دلیل این که هزینه چندانی ندارد ما را به خود جذب می کند. زیرا دراغلب مواقع ما به خودمان فرصت بررسی عمیق نمی دهیم و جایی که احساس کنیم یک تصمیم ضررچندانی ندارد و نفعش به زیانش می ارزد سریع دست به کار می شویم. از سوی دیگر در شرایط ابهام نیز این آمادگی را داریم که خبری را که چند نفر تکرار کرده اند باور کنیم. در دنیای پیشرفته کنونی که روزانه پدیده هایی مطرح که مانسبت به آنها بی خبر و کم اطلاع هستیم این آمادگی را داریم که هر خبری را باور کنیم.  از همه بدتر دانش ناقص است.

هر کدام ازما کمی فلسفه، کمی پزشکی، کمی شیمی، کمی سیاست و کمی روانشناسی می دانیم و این ممکن است به ما جرات دهد خود را در این مسائل صاحب نظر بدانیم و خبرهای مربوط به آن را دنبال کنیم و با  دانش ناقص خود از افرادی که مطالبی را به این هدف تولید می کنند اثر بپذیریم. به عبارت دیگر با دانش ناقص پدیده هایی که به نظر اغلب متخصصان چند بعدی و غیر قطعی است، قطعی و لازم الاجرا بدانیم. بنابراین برای مقابله با شایعه ها این توصیه ها را درنظر بگیرید.

1. در امور پیچیده و تخصصی با یک صاحب نظر و متخصص مشورت کنید و خود را با دانش اندک متخصص ندانید.
2. مواظب هیجانات خود باشید. از هیجانات خود آگاه باشید آنها را شناسایی کنید. گاه ترس ها، حسدها، کینه ها، عشق ها موجب می شود پدیده ها را درست ادراک نکنیم. به این آسیب پذیری ادراکی خودتان توجه کنید.
3. به منبع انتشار خبر و منافع احتمالی تولید کننده توجه کنید. گاه خبرسازان برای کسب منافع مالی و معنوی و سوء استفاده از ما خبر را تولید می کنند.
4. در یک چرخه منطقی به منبع خبر، هیجانات شما، آثار رفتار شما و پیامدهای آن فکر کنید. در مجموع مواظب مغز(مرکز تفکر منطقی و فرمانده تصمیم گیر شما) و دلتان(موتور محرک و مرکز هیجان هایتان که باز جایش در همان مغز است) باشید.