مروری برتاریخ ادبیات کودک در دوره‌ی معاصر

دکتر عادل سواری عضو هیئت علمی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز در نوشتاری به مناسبت 18 تیرماه روز ادبیات کودکان و نوجوانان، به بررسی  تاریخچه‌ی این بخش از ادبیات کشورمان در دوره‌ی معاصر پرداخت.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، در این نوشتار آمده است: جنبش مشروطه‌خواهی همان‌طور که در ادبیات فارسی تأثیری بسیار عمیق داشت و دیدی واقع‌بین و مردم‌گرا به آن بخشید، طبیعتاً در ادبیات کودکان نیز موثّر واقع شد؛ اگرچه نویسندگی و سرایندگی دست‌به‌قلمان این دوره برای کودکان بیش‌تر تفننی بود، ولی به هر حال اشعاری از ایرج میرزا، عشقی و بهار را کودکان دبستانی و نوجوانان با میل بسیار می‌خواندند.

ایرج میرزا (ولادت 1291 هـ. ق، وفات 1343 هـ. ق) را شاید بتوان اولین شاعری دانست که در زبان فارسی، اشعاری برای کودکان و درخور فهم آنان سروده باشد. کامل‌ترین شعر ایرج میرزا در این زمینه شعر «نصیحت به فرزند» است. حاجی میرزا‌یحیی دولت‌آبادی (ولادت 1279 هـ. ق، وفات 1318 هـ. ش) از روشن‌فکران دوره‌ی مشروطه و از جمله بنیان‌گذاران مدارس و مؤسسات فرهنگی و از اولین نویسندگان کتاب‌های درسی در ایران است که تا حدودی بیش از اسلاف خود در سرودن شعر برای کودکان موفق بوده است.

مهدی قلی خان هدایت (مخبرالسلطنه) نیز، از نویسندگان دوره‌ی مشروطه است که کمیسیون معارف او را مأمور تهیه‌ی خواندنی‌های کودکان کرد و جزوهای مصور و جنگ مانند در 24 صفحه با حروف درشت اعراب‌دار به نام «سه فندق خواندنی برای کودکان» فراهم آورد. از دیگر شاعران این عصر محمدتقی خان بهار، سراینده‌ی سرود مدرسه‌ی «ما همه کودکان ایرانیم/ مادر خویش را نگهبانیم» است که در سال 1266 هـ. ش به دنیا آمد و در سال 1330 هـ. ش وفات یافت. او آثار دیگری برای کودکان سروده است که عبارت‌اند از: اندرز به جوانان، بچه ترسو، تنبلی عاقبتش حمالی است، رنج و گنج، خدا و والدین و مونس پدر.

نیما یوشیج (علی اسفندیاری) نیز، از دیگر شعرای این دوره است که در برخی از اشعار با سود جستن از ویژگی‌های دنیای شعر کودکان توانسته است در زمره‌ی شاعران کودک قرار گیرد.

محمود خان ملک‌الشعرای صبا و میرزاعلی اکبر خان صابر، خالق کتاب «هوپ هوپ نامه» نیز از جمله کسانی هستند که نامشان در تاریخچه‌ی ادبیات کودکان ایران می‌درخشد.

ظهور جبار باغچه‌بان جانی تازه در کالبد ادبیات کودکان دمید؛ زیرا وی با انتخاب وزن‌ها و قالب‌های نزدیک به ترانه‌های عامیانه توانست قدمی بلند به‌سوی آفرینش آثار ادبی درخور کودک بردارد.

 از سال 1320 هـ. ش ادبیات کودکان ایران وارد عصر تعلیم مداری شد به‌طوری که همه‌ی آثار محدود تألیفی ادبیات کودکان، با هدف آموزش مستقیم و راهنمایی کودکان صورت می‌گرفت. نماینده‌ی این گروه عباس یمینی شریف است که کار خود را از سال 1320 آغاز کرد و حدود نیم‌قرن در مجله‌ی بازی کودکان و کیهان بچه‌ها، در تدوین کتاب‌های درسی و همچنین در زمینه‌ی تألیف کتاب به فعالیت پرداخت. او در شمار اولین کسانی بود که در مجله‌ی سپیده‌ی فردا در باب «ادبیات کودکان» مطالبی نوشت. آواز نوگلان، گل‌های گویا، آواز فرشتگان، دنیاگردی جمشید و مهشید، فردی به آسمان می‌رود، بازی الفبا و خانه‌ی علی‌بابا از جمله آثار او برای کودکان است.

در سال 1336 دکترباقرهوشیار ویژه‌نامه‌ی ادبیات کودکان را منتشر کرد. متن سخن‌رانی دکترهوشیار در مراسم افتتاح اولین نمایشگاه کتاب کودک که از طرف مدرسه‌ی فرهاد در دانشکده‌ی هنرهای زیبا تشکیل‌شده بود، زینت‌بخش این ویژه‌نامه بود. در همین مراسم بود که برای اولین بار دکتر هوشیار پیشنهاد کرد در دانشکده‌ی ادبیات درسی به‌عنوان ادبیات کودک گنجانده شود.

 دهه‌ی سی، عصر بازنویسی آثار کهن به شمار می‌رود که مهدی آذریزدی با قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب، احسان یار شاطر با داستان‌های ایران باستان و برگزیده‌ی داستان‌های شاهنامه، زهرا خانلری با داستان‌های دل‌انگیز ادبیات فارسی و مهرداد بهار با بستور و جمشیدشاه، محمد مشرف آزاد با زال و سیمرغ، گردآفرید، زال و رودابه، هفت‌خوان رستم، کاوه آهنگر از جمله بازنویسان آوازه دار به شمار می‌آیند.

در دهه‌ی چهل چهره‌های سرشناسی چون فردوس وزیری، ایرج جهانشاهی، پروین دولت‌آبادی، محمود کیانوش تلاش‌های زیادی در جهت پیشرفت ادبیات کودک انجام دادند. تألیف اولین کتاب درسی در زمینه‌ی ادبیات کودکان به نام «اصول ادبیات کودکان» توسط دکتر علی‌اکبر شعاری نژاد در سال 1340 صورت گرفت. در سال 1341 شورای کتاب کودک که مؤسسه‌ای غیردولتی بود، با همت جمعی از فرهنگیان، کتاب‌داران، نویسندگان و تصویرگران کتاب کودک تأسیس شد. در سال 1345 کانون پرورش فکری کودکان فعالیت خود را آغاز کرد و از این رهگذر کودکان ایران برای اولین بار صاحب آثاری شدند که از نظر کیفیت ارائه، ویراستاری، تصویر، چاپ و صفحه‌آرایی به الگوهای بین‌المللی کتاب کودک نزدیک شد. نویسندگان و تصویرگران برگزیده‌های همچون سیاوش کسرایی، احمدرضا احمدی، نادر ابراهیمی، فریده فرجام، فرشید مثقالی، نورالدین زرین‌کلک، علی‌اکبر صادقی، بهمن دادخواه و نیکزاد با آن همکاری داشتند.

از دیگر تلاش‌های ارزنده‌ای که در دهه‌ی چهل در مسیر رشد ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران روی داد، فعالیت‌های صمد بهرنگی بود. بهرنگی افسانه‌های عامیانه‌ی آذربایجان را گردآوری نمود. آثار او پای در قصه‌های عامیانه‌ی سرزمینش داشت؛ ولی رویکرد آن نوگرایانه بود. از دیگر آثار او می‌توان به الدوز و عروسک سخن‌گو، الدوز و کلاغ‌ها، پسرک لبوفروش، 24 ساعت در خواب‌وبیداری، یک هلو هزار هلو را نام برد. پس از صمد بهرنگی نسلی از آموزگاران نویسنده پا به عرصه‌ی وجود گذاشتند و جریانی آفریدند که تا زمان حاضر ادامه دارد. منصور یاقوتی، علی‌اشرف درویشان، مرتضی رضوان، قدسی قاضی نور و... از این نسل به شمار می‌آیند.

در دهه‌ی پنجاه، بازتاب شرایط دشوار اجتماعی را می‌توان در رشد ادبیات نمادین کودکان و نوجوانان مشاهده کرد. ادبیات نمادین کودکان وسیله‌ای برای بیان شعارهای سیاسی در قالب قصه‌های کودکان شد که در قالب شعارهای اتحاد، مبارزه و پیروزی، در اجتماع زنبورها، مورچه‌ها و حیوانات جنگلی نمود پیدا کرد.

در دهه‌ی پنجاه کارشناسان ادبیات کودکان در محافل جهانی حضور یافتند و شورای کتاب کودکان به عضویت دفتر بین‌المللی کتاب بار نسل جوانان درآمد.

نزدیک به هفت سال از دهه شصت، در گیرودار جنگ گذشت. بسیاری از مدارس در مناطق جنگ تحمیلی تعطیل شد و مهاجرت‌های ناخواسته، سبب دگرگونی در زندگی خانواده‌های مهاجر شد.

دانشگاه‌ها تعطیل شد و تدریس درس‌های ادبیات کودکان به مدّت سه سال عملاً متوقف گردید. پس از یک دوره‌ی فترت، با تدوین اصول انتشار کتاب کودک توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سرانجام ادبیات کودکان با الگوهای جدیدی فعالیت‌های خود را از سر گرفت. درون‌مایه‌ی واقع‌گرایانه بیش از سایر حوزه‌ها موردتوجه نویسندگان بود؛ به خصوص در برخورد با مسائلی که جنگ به زندگی کودکان و نوجوانان و پدر و مادرانشان تحمیل کرده بود. مهاجرت، آوارگی، از دست دادن پدر، ناسازگاری با شرایط تحمیلی، موضوع بسیاری از آثار قرار گرفت ولی علی‌رغم کیفیت قابل‌توجه، آثار ارزشمند الهام گرفته از دفاع مقدس بسیار اندک‌اند. برخی از آثاری که در این زمینه تألیف شدند عبارت‌اند از «مهاجر کوچک» رضا رهگذر، «آی ابراهیم و اسماعیل، اسماعیل» محمود گلابدره ای «وقتی که دو جنگ در آسمان دهکده دیده شد» قاضی ربیحاوی، «من صلح را دوست دارم» نسیم خاکسار.

برگزاری سمینار و نمایشگاه تصویرگران کتاب کودک، از جمله رویدادهای مهم این دوره است. هوشنگ مرادی کرمانی که اولین جلد «قصه‌های مجید» او قبل از انقلاب منتشر شده بود در این دهه با چاپ پنج جلد قصه‌های مجید، بچه‌های قالیباف خانه و نخل، برگزیده‌ترین نویسنده‌ی این دهه به شمار می‌آید و احمدرضا احمدی، مصطفی رحمان دوست، جعفر ابراهیمی، قیصر امین پور و اسدالله شعبانی، شاعران مطرح دهه‌ی شصت به شمار می‌روند. از میان تصویرگران برجسته می‌توان از پرویز کلانتری، محمدرضا دادگر، محمدعلی بنیاسدی،مهرنوش معصومیان، نیره تقوی، فیروزه گل محمدی، ابوالفضل همتی آهویی، بهرام خائف، اکبر نیکان پور و کریم نصر نام برد.

پس از جنگ و فرو نشستن احساس‌های تند و وارد شدن جامعه به دوره‌ی پس از جنگ، چه در تألیف و چه در ترجمه گرایش به داستان‌های فانتزی و تخیّلی بیش تر شد. احمدرضا احمدی که از نسل پیشتازان فانتزی نویس کودکان است، در این دهه مجدداً فعال شد. او با کتاب «من خرگوش سفیدم را در بهار یافتم» به دریافت جایزه‌ی شورای کتاب کودک نائل آمد. همین‌طور محمد محمدی با آثاری چون فانتزی عقل و شلغم، عینکی برای اژدها و گاوهای آرزو آثار قابل‌توجهی آفرید.

از طرف دیگر رشد رمان‌نویسی برای نوجوانان نیز بسیار محسوس شد. محمدرضا بایرامی با کوه مراد صدا زد و لبه‌ی پرتگاه و محمدرضا یوسفی با دختران خورشید در این زمینه به فعالیت پرداختند. در حوزه‌ی شعر نیز، شاعران نسل جدید در پی به جای نهادن آثاری از خود جهت بهره‌برداری کودکان بوده‌اند. ناصر کشاورز، افشین علاء، محمدکاظم مزینانی و افسانه شعبان‌نژاد از این گروه به شمار می‌آیند.

تأسیس انجمن نویسندگان کودک و نوجوان در پاییز 1377 نقطه‌ی عطف دیگری از وقایع دهه‌ی هفتاد به شمار می‌آید که تأسیس انجمن تصویرگران کتاب کودک را در سال 1382 می‌توان از پیامدهای آن به شمار آورد. انتشار شش جلد کتاب تاریخ ادبیات کودکان به همت بنیاد پژوهشی تاریخ در سال‌های آغازین دهه‌ی هشتاد نوید تحرک بزرگی در کار ادبیات کودکان است.