دکتر حسین ملتفت: پژوهش و فناوری، مشارکت ملی

دکتر حسین ملتفت استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز در یادداشتی به مناسبت هفته پژوهش و فناوری به موضوع پژوهش و فناوری، مشارکت ملی پرداخت.

در این یادداشت آمده است:

از مهم‌ترین ویژگی‌های انسان جستجوگری و به دنبال حق بودن است. تحقیق هم از ریشه حق گرفته ‌شده است؛ بنابراین اهمیت و ضرورت پژوهش و تحقیق نه‌تنها برای تک‌تک انسان‌ها بلکه برای جامعه بر کسی پوشیده نیست. برنامه‌ریزی در هر سطحی نیاز به داده‌هایی دارد که بهترین و منطقی‌ترین راه رسیدن به داده‌های دقیق، علمی و واقعی، تحقیق است و اما نکته‌ای که در این زمینه نباید از آن غافل شد این است که پژوهشگر هرچقدر هم حرفه‌ای باشد تا سایر شرایط از جمله شرایط اجتماعی، فرهنگی و... در محیط تحقیق مهیا نباشد نمی‌تواند به داده‌های قابل‌اعتماد و واقعی دست یابد. پس در این زمینه بایستی شرایطی فراهم شود تا داده‌های واقعی جمع‌آوری و براساس آن‌ها برنامه‌ریزی صورت گیرد. یکی از پیش‌نیازهای اصلی پژوهش مشارکت و به عبارتی همراهی جامعه است که در اصلاح جامعه‌شناسی " مشارکت اجتماعی" نامیده می‌شود. در این مبحث بیشتر به معنای این مفهوم و ارتباط آن با پژوهش پرداخته خواهد شد.

واژه مشارکت از حیث لغوی به معنای درگیری و تجمع برای منظوری خاص است. در باب معنای لغوی آن بحث‌های فراوانی شده است، ولی درمجموع می‌توان جوهره‌ی اصلی آن را درگیری، فعالیت و تأثیرپذیری دانست.(1)مشارکت مردم به‌معنای همکاری داوطلبانه و ارادی آن‌ها در فرآیند توسعه است. مشارکت مردم در روند توسعه از چنان اعتباری برخوردار است که توسعه را معادل مشارکت دانسته‌اند.(2) مشارکت فرآیند تصمیم‌گیری و حل مشکل است و درباره‌ی افراد و گروه‌هایی به‌کار می‌رود که منافع، علایق، تخصص و دیدگاه‌های مختلف دارند و برای نفع‌رساندن به کسانی کار می‌کنند که تصمیم‌ها و اقدامات بعدی‌شان بر آن‌ها تأثیرگذار خواهد بود.(3)

مشارکت بخش جوهری و اساسی رشد انسان و توسعه‌ی اعتماد به خود، ابتکار، سربلندی، فعالیت، مسئولیت‌پذیری و تعاون اجتماعی است. بدون چنین توسعه و تحولی در درون مردم تلاش و اقدام برای امحای فقر و توسعه‌نیافتگی، اگر غیرممکن نباشد، دست‌کم با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد بود.(4)

به‌نظر گائوتری، «مشارکت‌ فرایندی ‌اجتماعی، عمومی، یک‌پارچه، چندگانه، چندبعدی ‌و چند فرهنگی ‌است که‌ هدف ‌آن ‌کشاندن ‌همه ‌مردم ‌به ‌ایفای ‌نقش ‌در همه ‌مراحل‌ توسعه ‌است» (ازکیا و غفاری، 1383: 290). گسترش مشارکت تأثیر به‌سزایی در کاهش فقر، رفع سوءتغذیه، تأمین کمترین میزان خدمات عمومی، توسعه‌ی فرصت‌های شغلی، بهبود بهره‌وری درآمد، افزایش تولید کشاورزی و مواد غذایی، تأمین امنیت در اجتماع و خانواده دارد.(5)

آلن پیرفیت دانشمند علوم اجتماعی در دیباچه اثر دسته جمعی و مشارکت چیست می‌نویسد: مشارکت مورد مشورت قرار گرفتن موضوعات مهم ملی قبل از تصمیم‌گیری را گویند به نحوی که اظهار نظر شخصی و اعمال مراقبت در جریان اجرایی این تصمیم و تحول نتایج آن امکان داشته باشد.مشارکت اجتماعی را می‌توان «فرایند سازمان‌یافته‌ای تعریف کرد که افراد جامعه به صورت آگاهانه، داوطلبانه و جمعی با در نظر گرفتن هدف‌های معین و مشخص، که موجب سهیم شدن در منابع قدرت می‌شود، در آن شرکت می‌کنند» تعریف کرد.(6) یا مشارکت اجتماعی به آن دسته از فعالیت‌های ارادی دلالت دارد که از طریق آن اعضای یک جامعه در امور محله، شهر و روستا به طور مستقیم یا غیرمستقیم در شکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند.(7)

برخی از مشکلات ساختاری و عملکردی برنامه‌های توسعه ناشی از نارسایی‌هایی است که در این حوزه داریم، به‌خصوص اگر این نکته را در نظر بگیریم که قسمت بزرگی از هزینه‌های اجرایی شدن طرح‌ها را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم مردم پرداخت می‌کنند، موضوع مشارکت مردم در اجرا ملموس‌تر می‌شود.(8)مشارکت عمومی مؤلفه‌ی بنیادین برنامه‌ریزی خوب است. طرح جامع و فراگیر طرحی است که با مردم انجام‌ شده باشد نه برای مردم.(9)

همان‌طور که در تعاریف مختلف از مشارکت و مشارکت اجتماعی برمی‌آید، هدف اساسی از مشارکت توسعه است تا حدی که اندیشمندان آن را مترادف با توسعه دانسته‌اند بنابراین محقق‌شدن توسعه در کشورهای جهان بیش از هر چیز به مشارکت فعال و وفاق اجتماعی مؤثر افراد و سازمان‌ها در جامعه وابسته است. فقدان این مشارکت و وفاق اجتماعی زمینه‌ی بر خورد و اختلاف و تضاد را در میان عملکرد بخش‌های مختلف جامعه را فراهم می‌سازد و بخش اعظم منابع کمیاب این کشورها صرف مقابله با عوارض نامطلوب این برخوردها می‌گردد.

از آنجایی که پژوهش و تحقیق هم یک ابزار در خدمت توسعه جامعه است و راهی است که از طریق آن می‌توان در فرایند و جریان توسعه وارد شد، در این جریان یا فرایند مشارکت اجتماعی نیز به‌عنوان مؤلفه‌ا‌ی کلیدی نقش بازی می‌کند و همان‌طور که گفته شد در مواردی به‌جای توسعه که هدف است می‌نشیند؛ اما یکی از مهم‌ترین انتظارات پژوهشگران در تحقیقات مختلف حضور و مشارکت فعال افراد و سازمان‌ها در تحقیق است و این حضور بدون دادن داده‌ها و اطلاعات واقعی و دقیق به پژوهشگران محقق نخواهد نشد در نتیجه اگر این حلقه مفقوده یعنی داده‌های واقعی با مشارکت ملی و همگانی در امر پژوهش عملیاتی شود می‌توان پیش‌بینی کرد که به واسطه تحقیقات می‌توان برنامه‌ریزی‌های مفید و کاربردی داشت و نتیجه آن ارتقا و توسعه جامعه خواهد بود.