پیشینه و اهمیت فرهنگی نوروز در تاریخ ایران

 در آستانه فرا رسیدن نوروز باستانی، وب نشستی با حضور دکتر شهرام جلیلیان و دکتر فرشید نادری اعضای هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز با موضوع «پیشینه و اهمیت فرهنگی نوروز در تاریخ ایران» برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، در این وب‌نشست که به کوشش کانون ایران‌شناسی و گردشگری مدیریت برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی دانشگاه شهید چمران برگزار شد، در ابتدا دکتر نادری با اشاره به تاریخچه آفرینش گیتی بیان کرد: در باور برخی ادیان و خصوصاً زردشت، خلقت انسان در مرتبه ششم از چرخه آفرینش هستی قرار دارد که این رخداد در اواخر اسفندماه بوده است، از این رو در کیش زردشت این روز را به عنوان فروردگان می‌شناسند که از پنج روز پایان اسفند تا پنج روز نخست فروردین‌ماه است.

وی افزود: در باور دین زردشت در این روز ارواح درگذشتگان به خانه‌ها و خویشان خود بازمی‌گردند و در حقیقت بخشی از آیین‌ها و جشن‌های مربوط به نوروز، به جشن فروردگان بازمی‌گردد.

فرشید نادری، انجام سنت خانه‌تکانی و برپایی جشن چهارشنبه‌سوری در آخرین چهارشنبه سال را نیز به فروردگان مرتبط دانست و گفت: این جشن‌ها و آداب‌ورسوم در واقع مقدمه‌ای برای رفتن به پیشواز نوروز بوده است.

در ادامه این گفتگوی تاریخی، دکتر شهرام جلیلیان با اشاره به شواهد و مستندات نوروز در دوران هخامنشی اظهار کرد: به باور برخی از اسطوره پژوهان، پیش از دوران پارس‌ها و مادها در آسیای غربی جشن‌های همگانی گسترده‌ای وجود داشته است که از این میان به دو جشن آفرینش و نوزائی می‌توان اشاره کرد که به ترتیب در پاییز و بهار برگزار می‌شده‌اند. مردمان ایران نیز با این جشن‌های آسیایی آشنایی داشته و آن‌ها را برگزار می‌کرده‌اند؛ همچنان که طبق مستندات تاریخ‌نگاران بزرگ، جشن نوروز جشنی پیشاآریایی و بسیار کهن بوده که پس از ورود آریایی‌ها به فلات ایران، رنگ و بوی ایرانی به خود گرفته است.

وی در خصوص پیوند جشن نوروز با سلسله هخامنشیان گفت: تخت‌جمشید جایگاه برگزاری آیین نوروز بوده و دلیل آن نیز از ساختار و کارکرد بنای تخت جمشید قابل استخراج است. برای مثال از نگاره‌های کاخ و تصاویر صفوف هدیه آورندگان می‌توان به این نتیجه رسید که این بنا کارکرد برگزاری آیین نوروز را داشته است؛ اگرچه دارای کارکردهای مختلف دیگری همچون سیاسی، اجتماعی و دژگونه نیز بوده است. علاوه بر آن، در بسیاری از روایات زردشتی، پیدایش نوروز به شخص جمشیدشاه نسبت داده شده است.

در ادامه این وب‌نشست، دکتر فرشید نادری با اشاره به اینکه نوروز جشنی ملی و دینی به صورت توأمان است، اظهار داشت: برپایی جشن نوروز به عنوان ششمین روز خلقت، اشاره به دینی بودن این آیین دارد. همچنین بسیاری از سلسله‌ها به‌ویژه طبقه شاهان و سپس مردم به‌گونه‌ای با این جشن ارتباط برقرار می‌کرده‌اند که نمایانگر یک جشن ملی است که با تمام اقشار و طبقات مردم سروکار دارد.

وی خاطرنشان کرد: همچنین شواهد و مستنداتی مبنی بر برگزاری آیین نوروز در سلسله‌های سلوکیان و اشکانیان موجود است.

در ادامه، شهرام جلیلیان در اهمیت پاسداشت نوروز بیان کرد: دوره ساسانیان با دو ویژگی برجسته‌ی تمرکزگرایی در شیوه کشورداری و رسمیت بخشیدن به آیین زردشتی به عنوان یک دین رسمی شناخته می‌شود. بدیهی است که سلسله ساسانیان که خاندانی روحانی تبار بوده‌اند از نزدیک با آیین‌ها و سنت‌های ایرانیان که در روزگار هخامنشیان وجود داشت، آشنایی داشته‌اند. بنابراین طبق مستندات تاریخی پیش و خصوصاً پس از اسلام، جشن نوروز با شکوه و گستردگی بزرگی در ایرانشهر برگزار می‌شده است.

وی افزود: از مهم‌ترین منابعی که از برگزاری آیین نوروز در روزگار ساسانیان گزارش می‌دهند می‌توان به کتاب آثارالباقیه از ابوریحان بیرونی اشاره کرد. همچنین کتاب عربی «المحاسن و المساوی» از موسی بن عیسی کسروی مشتمل بر گزارش مفصلی از شیوه برگزاری جشن نوروز در بارگاه ساسانی است. علاوه بر این‌ها بیهقی و خیام نیز آثار و مقالاتی در این زمینه دارند که از تحلیل تمامی مستندات و گزارش‌های تاریخی این‌گونه استنباط می‌شود که در شش روز نخست فروردین، جشن بزرگ نوروز برگزار می‌شده است.

جلیلیان به بازتاب آیین باستانی نوروز در موسیقی ایرانی نیز اشاره کرد و گفت: همان‌طور که می‌بینیم نام بسیاری از نواها و الحان موسیقی ما با نام نوروز پیوند خورده است.

در ادامه این نشست مجازی، به بحث نمادهای هفت‌سین در آیین نوروز باستان پرداخته شد و دکتر جلیلیان در این باره اظهار کرد: در گزارش کسروی در کتاب المحاسن و المساوی، اشاره‌ای به پیشکش سینی در محضر پادشاه وقت شده که در آن سینی اقلامی همچون شکر و سبزه موجود بوده و به نظر می‌رسد اشاره به همین هفت‌سین امروزی دارد. همچنین در برخی منابع عربی این‌گونه آمده که عده‌ای از دهقانان مسلمان خدمت حضرت علی علیه‌السلام رفته و ظرفی محتوی عسل و مانند آن هدیه برده‌اند و مناسبت آن را عید نوروز اعلام کرده‌اند. علاوه بر این‌ها برخی حجاری‌های تخت جمشید گویای این است که بهترین هدیه‌ها و سبزی‌ها در نوروز به پادشاه وقت اهدا می‌شده است.

جلیلیان به پاسداشت نوروز در دوران پس از اسلام نیز اشاره کرد و گفت: پس از فروپاشی ساسانیان و ورود اسلام به ایران، جامعه ایرانی از ایران زردشتی به ایران اسلامی تغییر مسیر داد و ساختار خانواده‌ها و جامعه دستخوش تغییراتی شد. در پی این تغییرات، برخی رسومات زردشتی‌گری کنار گذاشته شد، ولی برخی دیگر از جمله جشن نوروز و مهرگان به دلیل دل‌بستگی عمیق مردم به آن، همچنان پایدار ماند.

وی ادامه داد: با ورود اسلام به ایران، دو حالت ستیز و سازش میان مسلمانان و ایرانیان زردشتی بروز کرد که در ابتدا در تقابل با یکدیگر بودند و سپس با هم به سازش و ترکیب فرهنگ پرداختند و در نتیجه فرهنگ غنی ایران اسلامی از دل آن سر برآورد.

جلیلیان، به رنج‌هایی که نیاکان ما در طول تاریخ برای زنده نگه‌داشتن سنت آیین نوروز متحمل شده‌اند اشاره و خاطرنشان کرد: در دوران خلافت امویان دریافت هدایا در روز مهرگان و نوروز به صورت قانونی اجباری درآمده بود. همچنین مقابله‌هایی در دوران رژیم بعث عراق با کردها برای برگزاری رسومات نوروز صورت می‌گرفت که این‌ها نمونه‌هایی از رنج‌ها و فداکاری‌های نیاکان ما برای زنده ماندن این آیین باستانی است.

جلیلیان به روایات شیعی و احادیث ائمه در تقدیس نوروز نیز اشاره کرد و گفت: در روایتی به نقل از امام جعفر صادق علیه‌السلام، عید نوروز به عنوان روز عید غدیر خم، روز آغاز آفرینش و عیدی بزرگ یاد شده است. همچنین در مفاتیح‌الجنان ادعیه و نماز ویژه عید نوروز شرح داده شده که همگی بیانگر رنگ و بوی دینی نوروز پس از ورود اسلام به ایران است.