پژوهشگر حوزه‌ی جامعه‌شناسی عنوان کرد: وضعیت هشداردهنده‌ی آسیب‌های اجتماعی در ایران

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان با اشاره به وضعیت هشداردهنده‌ی آسیب‌های اجتماعی در ایران، گفت: این مسئله فرایندهای فرهنگ‌پذیری و جامعه‌پذیری را با مشکل مواجه کرده است.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، دکتر ایمان ممبینی در وب‌نشستی با موضوع «تحلیلی بر وضعیت آسیب‌های اجتماعی در ایران» که به مناسبت هفته‌ی پژوهش و فناوری از سوی دانشکده‌ی اقتصاد و علوم اجتماعی این دانشگاه برگزار شد، با اشاره به مفاهیمی مانند «مسائل اجتماعی»، «آسیب‌شناسی اجتماعی»، «مشکل اجتماعی»، «انحراف اجتماعی»، «ناهنجاری اجتماعی»، «بزهکاری اجتماعی و جرم» در حوزه‌ی آسیب‌های اجتماعی، اظهار کرد: آسیب ‌اجتماعی اصطلاحی قدیمی است که از رشته‌ی پزشکی دریافت‌ شده است؛ زیرا تصور می‌شد که می‌توان جامعه را مانند بدن انسان تحلیل کرد.

وی در توضیح برخی از این مفاهیم بیان کرد: «انحراف اجتماعی» با رویکرد جرم‌شناسی وارد این حوزه شده است؛ «ناهنجاری اجتماعی» نیز از روانشناسی گرفته ‌شده است و در حوزه‌ی مسائل اجتماعی کمتر از آن استفاده می‌شود. «بزهکاری اجتماعی» نیز از حوزه‌ی مشترکی میان جرم‌شناسی و جامعه‌شناسی برآمده و این اصطلاح در مواردی به‌ کار می‌رود که شدت آن در حد جرم نیست و در عین حال جنبه‌ی منفی هم دارد. ذکر این نکته لازم است که جرم بر مبنای قانون معنا می‌یابد و قوانین لزوماً به همه‌ی مشکلات و آسیب‌های اجتماعی نمی‌پردازند و همه‌ی مشکلات و آسیب‌های اجتماعی جرم محسوب نمی‌شوند.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان، افزود: از نظر دکتر محمد عبداللهی (نخستین رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران) آسیب‌ اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می‌شود «که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام رسمی و غیررسمی جامعه‌ی محل فعالیت کنشگران قرار نگرفته و در نتیجه با منع‌قانونی یا قبح‌اخلاقی و اجتماعی روبرو شود».

وی با بیان اینکه آسیب‌های اجتماعی پدیده‌هایی متنوع، نسبی و متغیری هستند، عنوان کرد: کم‌وکیف آسیب‌های اجتماعی بر اساس زمان (حال نسبت به گذشته) و مکان (شهرها نسبت به روستاها) در حال تغییر است؛ بنابراین، آن‌چه امروز در جامعه‌ی خاص «آسیب یا کجروی» تلقی می‌شود، ممکن است در آینده‌ی همان جامعه و یا امروز جامعه‌ای دیگر، آسیب یا کجروی شناخته نشود. آسیب‌های اجتماعی، با وجود برخورداری از تنوع و نسبیت، پدیده‌هایی واقعی و قانون‌مند و تا حد زیادی، کنترل‌پذیر و قابل‌پیشگیری هستند.

این محقق حوزه‌ی جامعه‌شناسی با اشاره به اینکه سرچشمه‌ی آسیب‌های اجتماعی را باید در جامعه جست‌وجو کرد، بیان کرد: انسجام اجتماعی انسان‌ها را به هم نزدیک کرده و پیوند می‌دهد؛ بنابراین می‌توان از صدمه دیدن و شکست روابط‌ اجتماعی و عدم توانایی جامعه در منسجم‌کردن خود به عنوان منشأ اصلی آسیب‌های اجتماعی نام برد.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان درباره‌ی وضعیت آسیب‌های اجتماعی در ایران، اظهار کرد: برخی جامعه‌شناسان بر این باورند که وضعیت آسیب‌های اجتماعی در ایران بحران‌زاست و گروهی دیگر هم به وضعیت هشدار یعنی ماقبل بحران معتقدند؛ البته شماری از آمارها در مورد آسیب‌های اجتماعی، نظر بحرانی را تأیید می‌کند.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان با اشاره به پژوهش‌های خود درباره‌ی آسیب‌های اجتماعی در ایران، گفت: آسیب‌های اجتماعی در کشورمان در وضعیت هشداردهنده قرار گرفته است و این مسئله نشان می‌دهد که فرایندهای فرهنگ‌پذیری و جامعه‌پذیری در جامعه‌ی ایران دچار مشکل شده است.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان یکی از نگرانی‌های جدی آسیب‌های اجتماعی در کشور را تعدد و کیفیت گسترش آن‌ها در لایه‌های زیرین جامعه دانست و افزود: هرچه این آسیب‌ها به سطح جامعه نزدیک‌تر شود درمان آن نیز سخت خواهد شد؛ افزایش آمار اعتیاد، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی، قانون‌گریزی، فراوانی حدوداً چهل‌درصدی خانواده‌های زیرخط فقر و پرونده‌های محاکم قضایی و روند رو به افزایش تعداد این پرونده‌ها، نشان دهنده‌ی این گستردگی است؛ بنابراین نباید وضعیت به‌گونه‌ای باشد که به این آسیب‌ها در نقطه‌ی پایانی توجه شود.

ممبینی مسئله‌ی جابه‌جایی جمعیت به معنای تحرک مکانی جمعیت (مهاجرت‌های درون‌ریز و برون‌ریز و توزیع جمعیت در جغرافیای ملّی) را مسئله‌ای مغفول‌مانده دانست و افزود: مهاجرت اگر متناسب و همراه با برنامه‌ریزی انجام شود، ضمن ایجاد هم‌افزایی، توسعه‌آفرین است و اگر به صورت لگام‌گسیخته باشد، بی‌شک مشکل‌آفرین می‌شود.

وی، تصریح کرد: در حال حاضر روستاها از مولدبودن خارج‌شده‌ و شهرها نیز غالباً از جمعیت انبوه در انتظار مشاغل دولتی، کاذب و خدماتی تشکیل شده‌اند؛ با این روند شهرهای غیرفعال و غیرپویا و روستاهای کم‌نشان از پویایی و ضعیف ایجاد شده است. از سوی دیگر عمده‌ی جمعیت کشور در هفت کلان‌شهر تهران، کرج، شیراز، اصفهان، اهواز، مشهد و تبریز اسکان‌ یافته‌اند و گردش اقتصادی و جمعیتی عمدتاً در این هفت شهر انجام می‌شود و شهرهای دیگر و روستاها کمترین نقش را در اقتصاد ملّی و فرایند اجتماعی و کلی کشور دارند.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان با بیان اینکه میزان موفقیت هر کشور در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، معرف کارایی نظام اجتماعی غالب در آن جامعه است، اظهار کرد: خوشبختانه در ایران امروز اکثریت مردم از وضعیت آسیب‌های اجتماعی عمده‌ی کشور آگاه و از گسترش روزافزون آن‌ها بیمناک‌اند و این امر وظایف دولت را در مقابله‌ی صحیح با آسیب‌های اجتماعی سنگین‌تر می‌‌کند.

ممبینی با تأکید بر اینکه طرح مسئله‌ی آسیب‌های اجتماعی در ایران، تحت تأثیر القائات روزمره یا نگرش‌های سیاسی و ایدئولوژیک خاص با مسائلی چون کتمان و کوچک‌نمایی یا مبالغه و بزرگ‌نمایی قرارگرفته است، افزود: این مسئله ناشی از ضعف حوزه‌ی عمومی است. حوزه‌ای که بتواند رابطه¬ی افراد را با بخش‌های رسمی و غیررسمی جامعه تعدیل و تنظیم کند؛ به‌طوری‌که متخصصان موضوع به دور از وابستگی‌ها و گسستگی‌های سیاسی و ایدئولوژیک، آزادانه، خردمندانه و به دور از هر نوع نفوذ به طرح صحیح مسائل و آسیب‌های اجتماعی بپردازند.

وی با اشاره به رویکرد دولت در برخورد با مسائل و آسیب‌های اجتماعی، عنوان کرد: دولت در برخورد با مسائل اجتماعی، دو رویکرد «پیشگیری کیفری (در صورت لزوم تشدید مجازات برای ایجاد ترس از مجرمیت)» و «پیشگیری موضعی (افزایش حضور پلیس در موقعیت‌های جرم‌زا)» را دنبال می‌کند.

عضو هیئت‌علمی جهاد دانشگاهی خوزستان اضافه کرد: پیشگیری اجتماعی به معنای افزایش آگاهی شهروندان نسبت به تبعات جرائم مانند عوارض اعتیاد است؛ این رویکرد هرچند مترقی‌تر از دو رویکرد دیگر است؛ اما تنها اتکا به مقوله‌ی آگاهی‌بخشی نیز مانند دو رویکرد قبلی پاسخ مثبتی نخواهد داشت و در درگیرشدن آحاد جامعه در مسائلی مانند اعتیاد، منحصراً متأثر از مقوله‌ی آگاهی نیست؛ بنابراین طرح گسترده‌ی این موضوع را در جامعه که «اعتیاد بیماری است، جرم نیست» چندان خوشایند نمی‌دانم.

ممبینی در پایان بر مقوله‌ی پیشگیری عمومی تأکید کرد و گفت: پیشگیری عمومی به معنای پایش مستمر مجموعه‌ای از شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نگه‌داشتن این شاخص‌ها در سطحی مطلوب است تا میزان آسیب‌های اجتماعی و هم‌چنین مجرمیت در جامعه کاهش پیدا کند. اگر در جامعه برخی شاخص‌ها نظیر کیفیت زندگی یا برخورداری از زندگی مطلوب، اشتغال و دسترسی به آموزش در همه‌ی سطوح، تأمین شود و در سطح مناسبی قرار گیرد، در کاهش میزان آسیب‌های اجتماعی تأثیرگذار خواهد بود و حضور جامعه‌شناسان در موقعیت‌های جرم‌زا و جست‌وجوی روش‌هایی برای مداخله‌ی جامعه‌شناختی در جوامعی که دچار و در معرض آسیب هستند نیز از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.