لایروبی رودخانه کارون در مقطع اهواز اثر مثبتی درگذر سیلاب ندارد/ پایداری سدها در استان خوزستان

از ابتدای امسال تاکنون بروز سیل در استان خوزستان خسارات بسیاری را به بخش‌های مختلف تأسیسات، کشاورزی، راه‌های استان و... وارد کرده است. مسئله تغییر اقلیم در کشور بالأخص در نیمه غربی و جنوب غربی کشور از مدت‌ها قبل توسط کارشناسان این حوزه و مسئولان امر بیان‌شده بود اما تغییر اقلیمی که جهت آن به‌سوی خشک‌سالی بود و به‌نوعی وضعیت اقلیمی کشور و استان خوزستان در 12 سال گذشته نیز مبین همین مسئله است؛ اما بارش‌های امسال برخی معادلات را برهم زد. هرچند بارش‌های بیش از نرمال جزو پیش‌بینی‌های کارشناسان هواشناسی کشور بود اما عبور این بارش‌ها از حد نرمال و بروز سیل در برخی استان‌ها به‌نوعی همگان را در بهت فروبرد و کشور بعد از یک دوره خشک‌سالی وارد یک سال بسیار ‌تَر شد. هرچند برخی استادان دانشگاه این عقیده رادارند که تنها زمانی می‌توان با اطمینان گفت کشور وارد َترسالی شده است که حداقل دو تا سه سال پی‌درپی شاهد بارش‌های  بیش از نرمال در مناطق مختلف باشیم.

ازاین‌رو با فروکش کردن برخی مشکلات حاصل از باران‌های اخیر، گفت‌وگویی کردیم با دکتر مهدی قمشی رئیس دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز پیرامون وضعیت فعلی حوضه‌های آبی استان که در ادامه آورده شده است.

*از ابتدای امسال بروز سیل موجی از نگرانی‌ها را در کشور و برخی استان‌ها ایجاد کرده است، در خصوص آخرین وضعیت حوضه‌های آبی استان توضیح دهید که آیا هنوز وضعیت این حوزه‌ها، نگران‌کننده است.

-در حال حاضر  می‌توانیم اطمینان داشته باشیم که وضعیت بحرانی‌تر نمی‌شود؛ الآن وضعیت در حوزه رودخانه کارون بسیار خوب است و مخازن سدهای این رودخانه گنجایش لازم برای ورود آب‌های جدید را دارد. در حوزه رودخانه دز نیز شرایط به همین‌گونه است و جای نگرانی نیست. اینکه گفته می‌شود ممکن است ذوب برف در بالادست استان موجب افزایش آورد رودخانه‌ها شود، درست است اما وضعیت را بحرانی نخواهد کرد زیرا این مسئله در سال‌های معمولی نیز وجود داشته و همیشه ظرفیت مخازن سدها در این فصل به‌گونه‌ای است که می‌تواند این میزان آورد را کنترل کند و در حال حاضر خروجی سدها با در نظر گرفتن ذوب برف در بالادست استان تنظیم می‌شود.

در حوزه رودخانه کرخه نیز حجم حداکثری که برای سد پیش‌بینی‌شده 5.6 میلیارد مترمکعب است و در سیلاب‌های اخیر به این دلیل که وضعیت شهرهای در مسیر رودخانه بحرانی نشود به‌اجبار این ریسک پذیرفته‌شده و حجم سد کرخه تا 6.2 دهم میلیارد مترمکعب افزایش‌یافته است.

*آیا در برنامه سد کرخه این میزان حجم آب‌دیده شده بود؟

- خیر؛ در برنامه سد کرخه حجم 6.2 میلیارد مترمکعب وجود نداشت و این حجم برای این سد حد بالایی محسوب می‌شود. بدین منظور در این حوزه خروجی سد حدود یک هزار و 217 مترمکعب در ثانیه نگه‌داشته شده است، علی‌رغم اینکه ورودی این سد در حال حاضر یک هزار مترمکعب در ثانیه است و این میزان ورودی و خروجی نشان می‌دهد تفاوت چندانی نسبت به هفته‌ قبل نداشته. با خروج بخشی مهمی از آب سد کرخه الآن حجم سد به 5.6 میلیارد مترمکعب رسیده است.  در حال حاضر ظرفیت رودخانه کرخه کامل است و متولیان امر باید یک هزار و 200 مترمکعب خروجی سد را ادامه بدهند تا ظرفیت سد به حدود 5.2 میلیارد مترمکعب برسد. البته باید به این مسئله نیز اشاره کرد که در حال حاضر ورودی و خروجی سد کرخه وضعیت پایداری دارد و منطقی است که حجم آب ذخیره‌شده پشت سد، کاهش یابد. بنابراین وضعیت منطقه دشت آزادگان، جاهایی که سیل گرفته‌شده و جاهایی که باسیل بند محفوظ مانده حداقل تا دو هفته آینده به همین شکل باقی خواهد ماند و پس‌ازآن آب فروکش می‌کند.

*این میزان ورودی به سد کرخه تا چه زمانی ادامه خواهد داشت؟

- ورودی حدود یک هزار مترمکعب در ثانیه به سد کرخه احتمالاً تا یک ماه آینده ادامه خواهد داشت و خروجی را نیز حداقل تا دو هفته آینده یک هزار و 200 مترمکعب در ثانیه نگه‌داشته خواهد شد؛ در دو هفته آینده احتمالاً میزان خروجی از یک هزار و 200 مترمکعب در ثانیه به 500 مترمکعب در ثانیه کاهش خواهد یافت تا رودخانه در بستر طبیعی خود حرکت کند؛ آن‌وقت با این میزان خروجی، منطقه تحت تأثیر رودخانه کرخه به وضعیت عادی بازخواهد گشت.

*در حوزه رودخانه کارون برخی نگرانی‌ها درباره تالاب شادگان وجود دارد.

- همان‌طور که گفتم در حوزه رودخانه کارون و دز وضعیت ثابت است و تنها نگرانی در حوزه کارون، آبی است که از نحر بَحره به سمت تالاب شادگان می‌رود که بیش از ظرفیت این تالاب است؛ البته تالاب شادگان زمانی این میزان آب را در خود جای‌داده بود و کل شهر شادگان در میان تالاب قرار داشت و به دلیل خشک‌سالی‌ها و تعدی به محدود تالاب شرایط این تالاب تا حدودی نگران‌کننده شده است.

گزارش‌ها نیز حاکی از این است که در حال حاضر آب به سمت برخی از روستاهای آبادان پیش رفته است اما مسئولان استانی اعلام کرده‌اند جای نگرانی نیست و وضعیت پایدار است؛ الآن دبی ورودی به نهر بحره با توجه به دبی کارون در اهواز که دو هزار و 100 مترمکعب در ثانیه است بسیار کم شده است و از دو روز آینده آبی از رودخانه کارون به نهر بحره وارد نخواهد شد. در روزهای گذشته آب تا 700 مترمکعب در ثانیه از این مسیر عبور می‌کرد که به نظر می‌رسد در دو روز آینده این میزان به صفر برسد و ارتفاع آب در تالاب شادگان کاهش یابد.

*به همراه تعدادی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه بازدید از آخرین وضعیت تالاب هورالعظیم داشتید، وضعیت تالاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

-  نگرانی حال حاضر در حوزه تالاب هورالعظیم ورود حجم زیادی از دبی رودخانه کرخه به سمت این تالاب و همچنین پایداری این میزان ورودی است؛ برخی نگرانی‌ها هم در خصوص ورود آب به حوضچه‌های 3 و4 و5 که تأسیسات نفتی زیادی در آن قرارگرفته است، وجود دارد. تنها مشکل حال حاضر آب ورودی از دایک مرزی بخش عراقی هور به سمت بخش ایرانی است که ممکن است ایجاد مشکل کند؛ در این محدوده نیز کارهایی در حال انجام است تا آب به سمت دجله یا اروندرود هدایت شود. اگر تا دو هفته دیگر مشکلی در این دایک ها ایجاد نشود و از قسمت عراقی تالاب هورالعظیم نیز آب برگشت داده نشود جای نگرانی وجود ندارد.

*وضعیت تأسیسات نفتی تالاب پس از سیل‌های اخیر چگونه است؟ و اینکه واکنش‌هایی نسبت به وزارت نفت وجود داشت که به دلیل وجود این تأسیسات اجازه ورود به برخی حوضچه‌ها داده نمی‌شود.

- در 10 سال گذشته هورالعظیم به پنج مخزن تقسیم‌شده است؛ تعداد تأسیسات نفتی در مخازن 1 و 2 کم است و آب کرخه از طریق شاخه‌های متعدد از سمت رفیع و بستان وارد این دو مخزن می‌شود؛ اما تأسیسات اصلی نفتی بیشتر در مخازن 3 و 4 و 5 واقع‌شده که متأسفانه ارتفاع این تأسیسات بسیار کوتاه و حدوداً سه و نیم متر از سطح دریا در نظر گرفته‌شده درحالی‌که ارتفاع مخازن 1 و 2، پنج‌متر می‌باشد. الآن ارتفاع آب در مخازن 3 و 4و 5 به نیم و یا یک متر هم نمی‌رسد و اگر بیشتر از این شود بسیاری از تأسیسات نفتی و جاده‌های دسترسی به زیرآب می‌رود.

کم گرفتن ارتفاع تأسیسات به دو دلیل بوده است؛ اول تصور ادامه خشک‌سالی‌ها و دوم تصور اینکه آورد نرمال کرخه حداکثر می‌تواند دو مخزن 1 و 2 را تکمیل کند و لذا آبی برای مخازن 3 و 4 و 5 باقی نمی‌ماند و تصور اینکه روزی خشک‌سالی‌ها پایان‌یافته و آب کرخه به این حد برسد وجود نداشت.

در آخرین بازدید اعضای هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز از تالاب هورالعظیم اعلام شد که دایک بین مخزن 2 و 3 بازشده است و محدودیتی برای عبور آب وجود ندارد و تاکنون هم محدودیتی ایجاد نشده است.

هرچند الآن نیز برای تأسیسات مخزن 3 تالاب هورالعظیم مشکلاتی ایجادشده است؛ شاید مسئولان امر انتظار داشتند با ورود آب به بخش عراقی تالاب از میزان مشکلات کاسته شود و در کشش آب از رودخانه کرخه نیز مشکل ایجاد نشود اما از الآن به بعد که قسمت عراقی تالاب نیز در حال پر شدن است تمامی آب رودخانه کرخه به سمت مخازن 3 و4 و5 خواهد آمد.

*در روزهای اخیر در صحبت‌های برخی مسئولان به این مسئله اشاره‌شده است که لایروبی می‌تواند بخشی از مشکلات رودخانه‌های استان بالأخص رودخانه کارون در زمان سیلابی شدن را برطرف کند، این مسئله از سوی شما نیز مورد تأیید است؟

- لایروبی یک کار علمی است و باید دید به چه منظوری صورت گیرد؛ اگر برای زیباسازی یا تسهیل کشتی‌رانی در رودخانه باشد اشکالی ندارد اما اگر به‌منظور کنترل سیلاب باشد، باید با دقت بیشتری مسئله بررسی شود. مثلاً این کار برای رودخانه کارون در مقطع اهواز اصلاً فایده‌ای ندارد. لایروبی در مصب رودخانه‌ها کار درستی است و خوب است و ورودی را بیشتر می‌کند مثل ورودی شاخه‌های رودخانه کرخه به تالاب هورالعظیم. اما اگر می‌خواهیم گذر آب از سمت کارون تا بهمنشیر و اروندرود را لایروبی کنیم کاری عبث است و اثر چندانی ندارد. سال‌ها قبل مقاله‌ای ارائه داده‌ام که محتوای آن در مورد همین مسئله است که لایروبی‌های انجام‌شده توسط سازمان آب برق در محل شهر اهواز ممکن است ازنظر منظر و زیبایی رودخانه اثر مثبتی داشته باشد امّا اثر مثبتی درگذر سیلاب ندارد.

* آیا میزان خسارات وارده شده به زیرساخت‌های کشاورزی (در طرح 550 هزار هکتاری) در سیل‌های اخیر قابل‌توجه است؟

- خسارات دقیق سیل اخیر هنوز مشخص نشده است اما سیل مثلاً به زه‌کش‌های زیرزمینی طرح‌ها خسارت وارد نمی‌کند اما رسوبات ناشی از آب تسطیح اراضی زمین‌ها را به هم می‌زند و چون رسوبات دانه‌ریز است بستر کشاورزی دچار مشکل می‌شود، بنابراین زمین‌ها باید ابتدا پس از خشک شدن شخم زده‌شده و بعضی نقاط باید مجدد تسطیح اراضی شوند.

*و مسئله تغییر اقلیم در کشور ما رخ‌داده است؟

- در دنیا تغییر اقلیم آب و هوایی تنها خشک‌سالی را در برنمی‌گیرد؛ اما آنچه تغییر اقلیم برای غرب کشور به ارمغان آورده است پدیده غالب آن خشک‌سالی است؛ در برخی کشورها این تغییر اقلیم بارندگی‌ها را افزایش داده است اما برای غرب کشور پدیده غالب تغییر اقلیم با بیشتر شدن خشک‌سالی‌ها می‌باشد. این پدیده جدید نیز جزو تغییر اقلیم است یعنی خشک‌سالی‌های متمادی به همراه یک تَرسالی‌ شدید. نمی‌توان گفت به معنای هیدرولوژیکی وارد ترسالی شده‌ایم؛ باید این‌گونه عنوان کرد که فعلاً یک سال ‌تَر داشته‌ایم اما اگر تَرسالی تا چند سال آینده نیز ادامه داشته باشد بعد از آن می‌توان با اطمینان دراین‌باره صحبت کرد.

* و در پایان آیا سیل‌های اخیر می‌تواند فوایدی نیز داشته باشد؟

 - مطمئناً سیل‌های اخیر فوایدی نیز داشته است؛ اگر می‌خواستیم آثار زیان‌بار 12 سال خشک‌سالی را توسط سال‌های نرمال جبران کنیم حداقل به دو تا سه سال زمان نیاز داشتیم. سیلاب‌ اخیر همه‌چیز را عوض کرد، رودخانه کارونی که سال‌ها مصب آن به دریا آب شیرین ندیده بود به یک باره مقدار زیادی آب شیرین دید، تالاب‌های خشک استان همه پر آب‌شده، سدها که خشک‌سالی آن را خالی از آب کرده بود الآن وضعیت بسیار خوبی پیداکرده‌اند و به‌طور خلاصه با ترسالی امسال همه‌چیز به حالت عادی و بهتر از عادی بازگشته است.

با بروز این پدیده به لحاظ مستندسازی تجربه خوبی کسب کرده‌ایم و می‌دانیم در چه جاهایی پیش‌بینی‌ها درست و در چه نقاطی پیش‌بینی‌ها درست نبوده است و مناطق آسیب‌دیده را شناسایی کرده‌ایم. نقاط حساس رودخانه‌ها و تالاب‌های استان شناسایی‌شده است بنابراین مسئولان می‌توانند برای جلوگیری از این مشکلات تدابیری را بیندیشند تا در صورت تکرار مجدداً دچار غافل‌گیری نشویم.