آنچه در نشست نقد و بررسی منابع و مسائل آب در استان خوزستان بیان شد

 

 

 

نشست نقد و بررسی منابع و مسائل آب در استان خوزستان (رویکردها، تهدیدها، چشم‌انداز) با حضور استادان دانشگاه شهید چمران اهواز و کارشناسان این حوزه و به همت انجمن علمی دانشجویی علوم و مهندسی آب این دانشگاه برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، دکتر مهدی قمشی استاد تمام گروه سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران اهواز در این نشست که دوشنبه هفتم آذرماه در تالار اجتماعات دانشکده‌ی کشاورزی برگزار شد بابیان اینکه متأسفانه حرکت به سمت انتقال‌های جدید آب از سرشاخه‌های کارون هنوز متوقف نشده است، گفت: اگر مدیریت صحیح از طرف حکمرانی آب بر توزیع آب انجام نشود، استان پایین‌دست که خوزستان است بیشترین ضرر را می‌کند.

وی اظهار کرد: ما در کشورمان به‌طورکلی در حکمرانی آب مشکل‌داریم؛ سال‌های سال است در دنیا، حکمرانی آب از سمت حکمرانی مطلق شیفت داده‌شده است و حکمرانی سرزمینی یا حکمرانی آب به سمت حکمرانی خوب تغییر ماهیت داده است.

وی افزود: منظور از حکمرانی خوب، نوع حکومت نیست بلکه بحث نحوه انجام کار است. بحث ما سیستم بروکراتیک نیست بلکه این است که در مدیریت خوب آب، از حکمرانی یک‌تنه باید به حکمرانی مشارکتی حرکت کنیم.

*ضرورت تغییر حکمرانی آب

استاد گروه سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: مفاهیم مدیریت یا حکمرانی آب مثل حفظ آب، نقش ذی‌نفعان در تصمیم‌گیری، سیاست بهره‌وری و صرفه‌جویی و... می‌توانند حکمرانی موجود را به سمت حکمرانی خوب شیفت دهد. در حکمرانی خوب، به سمت رهبری اخلاق‌مدار می‌رویم و از حکمرانی تمرکزگرا خارج می‌شویم.

وی افزود: در این نوع حکمرانی، محیط زیست نقش بسیار اساسی پیدا می‌کند و در این مفهوم، آب در مرحله اول نقش اکوسیستمی دارد. در خصوص آب، ما با سیستمی کلاسیک و قدیمی پیش می‌رویم درحالی‌که باید از بخشی‌نگری به سمت فرابخشی نگری پیش برویم.

*اطلاعات سد گتوند قفل شده است

استاد تمام گروه سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: در حکمرانی خوب آب، پاسخگو کردن مدیریت آب بسیار اهمیت پیدا می‌کند؛ چیزی که کمتر می‌بینیم. منظور از این پاسخگو بودن، شفافیت است در حالی که اکنون اطلاعات سد گتوند همه‌جا قفل شده است.

قمشی افزود: ما مسئله سد گتوند را داریم؛ وضعیت این سد داشت رصد می‌شد که ببینیم وضعیت انحلال (نمک) در آن چطور است و ما در خوزستان به‌عنوان ذی‌نفعان پایین‌دست باید چه اقدامی انجام بدهیم اما بعد از چند سال اول، اطلاعات این سد قفل شد. مثلاً در طرح غدیر چرا برخی مسائل شفاف نمی‌شود؟

این استاد تمام سازه‌های آبی گفت: در حکمرانی خوب، دسترسی برای تصمیم‌سازان و عموم مردم باید موثق باشد و شفاف شود. شفاف‌سازی عنصر بسیار مهمی است. تصمیم‌سازی نیز باید مشارکتی باشد و مدیریت آب از سمت تأمین آب به مدیریت تقاضا و کنترل مصارف تغییر کند. در مدیریت آب، باید از یک سازمان تخصصی بسته که اکنون بسته‌تر نیز هست، به سمت سازمان چند تخصصی پیش برویم. باید از سازمانی که با هزینه سنگین بر جامعه و محیط زیست حرکت می‌کند، به سمت تعادل‌بخشی در مصرف آب و توسعه پایدار برویم. 

وی یادآور شد: اولین مشکل خوزستان این است که منابع آب استان، منابع سطحی است و دیده می‌شود و وضعیت آب، علی‌رغم تمام استان‌های کشور است و در بقیه کشور منابع آبی، آب‌های زیرزمینی است و دیده نمی‌شود و همین، اشکال ایجاد کرده است.

*انتقال آب، بزرگ‌ترین ظلم در حق خوزستان و حوضه کارون بزرگ

وی ادامه داد: مسئله بعد، انتقال بین حوضه‌ای است؛ مجموعاً شاید ۲۳ تا ۲۴ درصد باشد اما ۷۰ تا ۸۰ درصد انتقال بین حوضه‌ای به خوزستان و سرشاخه‌های کارون و دز برمی‌گردد که در حال سوراخ‌سوراخ کردن این سرشاخه‌ها و انتقال آب آن‌ها به سمت فلات مرکزی هستیم و این بدترین ظلم به خوزستان و استان‌های حوضه کارون بزرگ است.

استاد تمام گروه سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران اهواز تأکید کرد: متأسفانه حرکت به سمت انتقال‌های جدید هنوز متوقف نشده است.

قمشی افزود: سومین مشکل این است که همه آبراه‌های قابل تغذیه، در پایین‌دست هستند و این مشکل اساسی است. اگر مدیریت صحیح از طرف حکمرانی آب بر توزیع آب انجام نشود، استان پایین‌دست که خوزستان است بیشترین ضرر را می‌کند. مشکل بعدی، پایین بودن راندمان و بهره‌وری است که در همه کشور وجود دارد و باید راجع به آن فکر کنیم. مشکل پنجم نیز عدم مدیریت پساب است. 

*سد چم‌شیر لرزه بر خوزستان انداخته است

این استاد تمام دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: در بالا دست رودخانه زهره سد چم‌شیر را داریم که لرزه بر حوضه استان خوزستان انداخته است. سدهای مارون در حوضه مارون، سد خرسان در حوضه کارون و انتقال بین حوضه و استفاده بیش از حد از کرخه را داریم. همین الان حق‌آبه هورالعظیم که باید حدود یک و نیم میلیارد مترمکعب باشد، به جز سال ۹۸  که سیلاب رخ داد، در بقیه سال‌ها هیچ وقت تامین نشد و این در حالی است که تمام حق‌آبه‌ها مشخص است.

وی با اشاره به مشکلات مدیریت آب بیان کرد: برنامه‌ریزی از بالادست به پایین‌دست انجام می‌شود و نقش دستگاه‌های متولی، کمرنگ یا هیچ است، علی‌رغم اینکه حق‌آبه از طرف دولت اعلام شده است. مشکل کشور و استان، اثراتی است که در برداشت آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطح داریم.

استاد تمام گروه سازه‌های آبی دانشگاه شهید چمران خوزستان گفت: با برنامه‌هایی که در بالادست خوزستان چه خواسته و چه ناخواسته دنبال می‌شود، چشم‌انداز خوبی برای خوزستان متصور نیستم و تغییری حاصل نشده است.

*وضعیت سد «چم‌شیر»، احتمالا شبیه به «گتوند» خواهد شد

عضو هیات علمی گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز بابیان اینکه وضعیت سد چم‌شیر، احتمالا شبیه به سد گتوند خواهد شد، گفت: به نظر می‌رسد تا وقتی جواب سوالات درباره سد چم‌شیر داده نشده است، بهتر است این سد آبگیری نشود.

دکتر حیدر زارعی اظهار کرد: وضعیت سد چم‌شیر، احتمالا شبیه به سد گتوند خواهد شد. این سد در حوضه رودخانه زهره ساخته شده است که دو شاخه اصلی و فرعی دارد و در مسیر رودخانه، چند نقطه وجود دارد که کیفیت آب کاهش پیدا می‌کند که بخشی از آن در پایین‌دست سد است و سه منطقه دیگر نیز وجود دارد.

وی افزود: سال ۸۵ نمونه‌برداری از حوضه آبریز زهره انجام شده است؛ با افزایش میزان آلودگی زهره، میزان ای‌سی آب کاهش پیدا می‌کند، پس در فصل بارش مشکل کاهش کیفیت کمتر است اما در ماه‌های خشک سال این مشکل بیشتر است. در کل حوضه آبریز چند جا بیشترین تاثیر را بر کیفیت آب می‌بینیم اما وقتی به سد چم‌شیر می‌رسیم، ای‌سی به صورت قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند.

عضو هیات علمی گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: در پایین‌دست زهره، ای‌سی آب به شدت افزایش پیدا می‌کند. با توجه به اهمیت رودخانه زهره در تامین آب پایین‌دست، مطالعات سد چم‌شیر از دهه ۷۰ شروع شد. ظرفیت مخزن این سد حدود ۲.۳ میلیون متر مکعب است. این سد چند ماه پیش قرار بود آبگیری شود که به دلیل مشکلات کیفیت آب، این امر به تاخیر افتاد.

زارعی افزود: به نظر می‌رسد تا وقتی جواب سوالات درباره سد چم‌شیر داده نشده است، بهتر است این سد آبگیری نشود.

دکتر عبدعلی ناصری عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز در این نشست گفت:  شرکت توسعه نیشکر بر اساس تجارب موجود در طرح های کارون و هفت تپه احداث شد. بر اساس بررسی که در دهه هفتاد توسط یکی از اعضای هیات علمی انجام شده بود، حجم مصرفی آب برای نیشکر حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار متر مکعب برآورد شده بود. این تجارب نشان می داد که بیش از ۶۰ درصد آب را در این کشت و صنعت تلف می کردیم.

وی افزود: طرح توسعه نیشکر و طرح های هفتگانه استفاده از روش آبیاری کم فشار و ... کار شد و راندمان تولیدی تا حدود ۵۳ درصد پیش بینی شد. حدود ۱.۸۴ میلیارد متر مکعب آب توسعه نیشکر مصرف می شود و حدود ۹۰۰ میلیون متر مکعب در کشت و صنعت هفت تپه، کارون و میان آب مصرف می شود. بنابراین کل آب مصرفی نیشکر ۲.۷ میلیارد متر مکعب آب برآورد می شود.

*احتمال انکارناپذیر انباشت نمک در مخزن سد چم‌شیر / افزایش گرد و خاک با نوع مدیریت آب در خوزستان

یک فعال محیط زیست گفت: خوزستان یک آزمایشگاه بزرگ عبرت در حوزه سدسازی است و حاصل این است که در برخی سکونتگاه‌های انسانی در جایی که یک سوم آب‌های سطحی کشور جاری است، با کمبود شدید آب شرب مواجه هستیم و مردم باید ساعت‌ها معطل بمانند تا آب شرب به دست آورند و معلوم هم نیست کیفیت آن چگونه است.

محمد درویش اظهار کرد: در اوج بحران کشور عراق در حوزه آب، نخست وزیر وقت عراق زمانی که به دولت ترکیه درخواست داد که آب رودخانه‌های دجله و فرات را به میزان قبل برگرداند، وزیر کشور ترکیه پاسخی داد که کلیدواژه ورود به بحران از جمله برای خوزستان است. وزیر کشور ترکیه گفت مگر شما منابع نفتی را با ما به اشتراک می گذارید که ما منابع آب را با شما به اشتراک بگذارید؟

وی افزود: این نگاه از آنجا می‌آید که ترکیه آب را کالای اقتصادی مثل نفت در نظر گرفته است در صورتی که آب کالای زیستی است و نسبت آن با سرزمین مثل نسبت آن با زیست انسان‌ها است و ضامن بقا است و نباید به آن به عنوان کالای اقتصادی در نظر گرفت. هرجا که این نگاه باشد، مقدمه شروع فاجعه است و اکنون نیز این فاجعه را در جای جای ایران می‌بینیم.

*وجود آب نتواسته مشکل را حل کند

این فعال محیط زیست گفت: در استان‌های برخورداری مثل گیلان، چهارمحال و بختیاری و خوزستان که نسبت به جمعیت بیشترین سرانه آب شیرین را دارند، همان قدر بحران آب جدی است که در استان‌های کم برخورداری مثل یزد با این بحران مواجه هستند. ظاهرا وجود یا عدم وجود آب نتوانسته مشکل را حل کند.

وی بیان کرد: تنها استانی که میزان بارش آن چهار برابر متوسط نیاز شهروندان آن است، گیلان است و می‌بینیم که به دلیل کمبود آب شرب و کشاورزی، تبدیل به کارگاه بزرگ سدسازی شده است و جنگل‌ها در حال قربانی شدن برای سدسازی هستند. وقتی دلیل این کار را می‌پرسیم می‌گویند آب هست اما کیفیت ندارد و فاضلاب و پس‌آب در حال وارد شدن به سفره‌های زیرزمینی و سطحی است.

درویش گفت: وقتی می‌گوییم چرا سراغ احداث تصفیه‌خانه و مدیریت زباله نمی‌روید می‌گویند برای این کار دست کم یک هزار میلیارد تومان نیاز داریم؛ اما به جای آن سد می‌سازند که هزینه‌اش ۶ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان است. چگونه است که یک هزار میلیارد تومان برای مدیریت زباله و تصفیه‌خانه نیست اما ۶ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان وجود دارد؟ این بحران وجود دارد و ناشی از آن است که آب را کالای زیستی نمی‌دانیم.

این فعال محیط زیست تاکید کرد: می‌بینیم که نوع مدیریت آب در خوزستان، منجر به افزایش تولید گرد و خاک شده است. این وضعیت، منجر به تقابل بین مردم در شهرهای مختلف در داخل و خارج از استان نیز شده است و این‌ها همه نشان‌دهنده این است که متأسفانه آب به جای اینکه نعمت بزرگی باشد برای تضمین تاب‌آوری، به چالشی بزرگ تبدیل شده است.  

درویش یادآور شد: وقتی طرح‌هایی که قرار است در بالادست استان خوزستان انجام شود را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که دست کم حدود ۸ میلیارد مترمکعب قرار است در سرشاخه‌های کارون، کرخه، دز و زهره برداشت شود و شاهد تغییر مسیر رودخانه‌ها و یا ساخت سدهای مخزنی جدید می‌شویم و این می‌تواند به شدت برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های در نظر گرفته شده با آورد رودخانه‌های خوزستان را با خطر جدی روبه‌رو کند.

*فاجعه‌ای به نام سد چم‌شیر

وی با اشاره به فاجعه بودن احداث سد چم‌شیر گفت: همان بلایی که ترکیه بر سر عراق آورد، به احتمال زیاد اینجا نیز اتفاق بیفتد. بحث‌های زیادی درباره سد چم‌شیر وجود دارد. این سد با گنجایش ۲.۳ میلیارد مترمکعب، پنجمین سد بزرگ کشور خواهد بود. بر اساس گزارش زمین‌شناسی، ۷۰ درصد مخزن این سد متاثر از تشکیلات گچساران است، همان تشکیلاتی که سد گتوند در آن مستقر بود و بر اساس گزارش دانشگاه تهران در سال ۹۸، تاکید شده که احتمال اینکه سالانه ۵۰۰ هزار تن نمک در مخزن این سد انباشته شود، انکارناپذیر است.

 این فعال محیط زیست گفت: بنابراین انباشت نمک بر پایین‌دست سد تاثیر می‌گذارد و چشمه‌ها را شورتر می‌کند و بحران جدی‌تری در شرق خوزستان، هندیجان و بندر دیلم استان بوشهر خواهد داشت.

*احتمال ورود مواد شیمیایی به مخزن چم‌شیر

وی با استناد به گزارش وزارت نفت گفت: بنا بر گزارش منتشر شده از سوی وزارت نفت، با توجه به تزریق شوری ممکن است نتوانند ۱۱ چاه نفتی که در مخزن سد وجود دارد را کاملا مهار کنند و ورود مواد شیمیمایی و بیولوژیک می‌تواند کیفیت آب را از استاندارد خارج کند.

درویش با انتقاد از شفاف نبودن سازمان حفاظت محیط زیست افزود: سوال اساسی این است پس چرا اجازه داده می‌شود کار انجام شود؟ این یکی از مشکلاتی است که باید در دانشگاه مورد بحث قرار بگیرد. گزارش‌ها به موقع منتشر نمی‌شود و در معرض قضاوت کارشناسان بی‌طرف قرار نمی‌گیرد تا موقعی که یکی از آقایان دچار وجدان درد شود، بازنشسته شود، یا اختلاف نظر پیدا کنند و آرام آرام و قطره‌ای اطلاعات به بیرون نشت کند و تازه رسانه‌ها  و افراد مستقل علمی مطلع  و متوجه ابعاد خطر شوند و این در صورتی  است که طبق قانون، گزارش‌ها باید روی سایت سازمان حفاظت محیط زیست قرار بگیرد. برخی از عناصر در سازمان محیط زیست در انتشار گزارش سد چم‌شیر مقاومت می‌کنند. این‌ها اتفاقاتی است که باعث می‌شود ما دیر متوجه ماجرا شویم.

*سد گتوند، مسئول شوری ۲۰ درصد جلگه خوزستان

این فعال محیط زیست گفت: در گزارش نهاد ریاست جمهوری در دولت دوره اول حسن روحانی، آشکارا گفته شده سد گتوند مسئول شوری ۲۰ درصد از جلگه خوزستان است؛ راهبردی‌ترین و اصلی‌ترین مرکز تولید غذا در ایران. این‌ها باید در آینده عبرت باشد، باید رودربایستی را کنار گذاشت و تلاش کنیم از آب به عنوان کالای اقتصادی، انتشار و تولید پول نداشته باشیم.

وی بیان کرد: این منطقی که می‌گوید نباید اجازه دهیم قطره‌ای آب وارد خلیج فارس شود، منطق به شدت غلطی است زیرا می‌تواند اصلی‌ترین محل تنوع زیستی در جنوب را به خطر اندازد. رمز حکومت بر طبیعت، احترام به قوانین حاکم بر طبیعت است و نباید در برابر آن گردن‌کشی کنیم.

*راه حل چیست؟

درویش گفت: اگر قرار است مشکلات خوزستان، اصفهان و دریاچه ارومیه حل شوند باید به سمت اقتصادی برویم که آب محور نباشد. همه راه‌ها نباید منجر به افزایش و کوبیدن بر طبل وابستگی معیشتی به منابع آب و خاک باشد؛ مشکلی که اکنون در جنوب خوزستان، بهمنشیر، شادگان و آبادان و خرمشهر داریم. چند میلیون نخل از دست رفت؟ می‌خواهند سد تنظیمی بزنند که خود بحران آفرین است.

وی افزود: هنر ما این بود که اقتصاد آب محور باشد در حالی که در سرزمینی که بخش عمده آن در کمربند خشک جهانی است، نباید تمام تخم‌مرغ‌ها را در سبدی بگذاریم که چشمش به آسمان است.

منبع: ایسنا خوزستان