با حضور دکتر سید آیت ا... میرزایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سمیناری با موضوع «جامعه‌شناسی تاریخی ناسیونالیسم در ایران» دوازدهم آذرماه در دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد.

به گزارش خبرنگار فرهنگی دانشگاه، در این سمینار دکتر میرزایی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به تبیین پیشینه‌ی ناسیونالیسم در ایران باستان، ایران اسلامی (از زمان ورود اعراب مسلمان به ایران) و دوره معاصر پرداخت.

دکتر میرزایی در این نشست با اشاره به اهمیت نقش «ملت» در حکومت‌ها، اظهار کرد: اگر بخواهیم یکی از مهم‌ترین مسایل تاریخ ایران را بررسی کنیم، هیچ مسئله‌ای به اندازه ملت حائز اهمیت نبوده است؛ ایران در طول حیات خود دو انقلاب مشروطه و اسلامی داشته که هر دو با هدف کسب آزادی و عدالت برای ملت رخ داده‌اند.

وی گفت: ناسیونالیسم، وحدت و استقلال یک کشور را در بر می گیرد و این موضوع، از دیرباز تا کنون، جدی‌ترین مسئله ایرانیان بوده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بیان کرد: در کشور ایران به طور دقیق و از جنبه جامعه‌شناسی به پدیده ناسیونالیسم پرداخته نشده است، این در حالی است که ناسیونالیسم به عنوان یک پدیده‌ی قدرتمند و موثر، نیازمند مطالعه‌ی نگاهی ورای نگاه ایدئولوژیک است.

میرزایی با اشاره به عامل بقای کشور ایران در طول روزگاران و لزوم بهره‌گیری از آن در ناسیونالیسم، اظهار کرد: توانمندی و تشخّص جامعه ایرانی و آنچه که این کشور را از دیرباز تا امروز حفظ کرده و عامل شهرت آن در جهان شده، «فرهنگ» است که البته چکیده این فرهنگ در ادبیات ایران خاصّه در شعر، تبلور یافته است.

وی در ادامه به حوزه‌های مورد اهمیت در کشور ایران اشاره کرد و گفت: پس از مسئله ملت که نقش اصلی و تعیین‌کننده در این کشور دارد، موضوع دولتِ در خدمتِ مردم است که مورد توجه ایرانیان در تمام ادوار تاریخی بوده است. همچنین مسئله‌ی فراگیرِ دیگری در تاریخ معاصر ایران، با عنوان بحران هویت ملی وجود دارد.

استاد جامعه‌شناسی تاریخی دانشگاه‌ علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: نگاه دقیق به پدیده‌ی ناسیونالیسم، قادر است به تمام مسایل مورد اهمیت برای ایرانیان، از قدیم تا امروز، پاسخ دهد؛ مسایلی از قبیل وحدت ملی، قوم‌گرایی، شکاف میان حاکمیت و ملت، مقبولیت دولت و... .

آیت ا... میرزایی با اشاره به سابقه‌ی ناسیونالیسم در ایران، گفت: گرایش‌های ناسیونالیستی در ایران همزمان با پدیده مدرنی به نام دولت – ملت بروز کرد و عمدتاً مصادف با آشنایی ایرانیان با ناسیونالیست‌های مدرن در دیگر جوامع بوده است. بنابراین گرایش‌های ناسیونالیستی، پدیده‌ی کهنی در تاریخ این کشور نیست، بلکه رویدادی مدرن محسوب می‌شود.

وی افزود: ناسیونالیسم از سده نوزدهم و در دوران پهلوی اول، موتور محرکه دولت در ایران شد و پس از آن قوت گرفت. این پدیده در بین نخبگان ایرانی ترویج شد، از این رو، نخبه‌پروری از ویژگی‌های ناسیونالیسم ایرانی است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به مدل خاص و بی‌بدیل حکومتی در ایران، اظهار کرد: ایرانِ امروز، تنها دولت – کشورِ مسلمانِ شیعی در جهان است که نمونه‌ی مشابه دیگری ندارد. این مدل خاص از حکومت، تنها از دل فرهنگ ایرانی می‌تواند برخیزد؛ چراکه فقط فرهنگ ایران است که چنین پتانسیلی دارد و این همان نقطه قوت و عامل بقای این کشور از قدیم تا کنون بوده است.

دکتر میرزایی، ناسیونالیسم ایرانی را به صورت یک مدل سه‌گانه‌ی مدرن، اسلامی و ایرانی تقسیم‌بندی کرد و گفت: در ابزار پژوهشی که ساخته و در اختیار افراد متمایل به هر یک از گروه‌های سه‌گانه‌ی ناسیونالیستی قرار داده شد، مشخص شد که از بین شش قوم غالب ایرانی انتخاب شده، دو قوم لر و فارس به بخش مربوط به ناسیونالیستی باستان‌گرایی نمرات خیلی بالایی داده بودند.

وی افزود: در کنار آن، از گروهی از دانشجویان بسیج به عنوان نماینده دسته‌ی مذهبی جامعه و نیز دو قشر سنی و شیعه، همین آزمون به عمل آمد و نتایج بیانگر گرایشات قابل توجه آنان به باستان‌گرایی بود. بنابراین از مجموع این بخش از پژوهش نتیجه‌گیری شد که تقریباً هیچ قومی در بین ایرانیان وجود ندارد که علاقه‌ای به ایرانِ پیش از اسلام نداشته باشد، اما با این وجود، حساسیت نسبی «قومیت» در مواجهه با ناسیونالیسم باستان‌گرایی و مذهبی تا حدودی مشاهده می‌شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: بر اساس مدل ناسیونالیسم مدنی در این پژوهش و اعتبارسنجی صورت گرفته، این نتیجه حاصل شد که تمام گروه‌ها و اقوام آزمودنی، نمرات نزدیک به یکدیگر و بسیار بالایی به این مدل داده‌اند.

میرزایی افزود: بر خلاف دو مدل دیگر، یعنی ناسیونالیسم مذهبی و باستان‌گرایی، که قومیت نسبت به آن حساسیت نشان می‌داد، در مدل ناسیونالیسم مدنی هیچ‌گونه حساسیت قومیتی مشاهده نشد و دلیل آن هم این است که تمام شهروندان ایرانی در این مدل از ناسیونالیسم احساس اشتراک می‌کنند و بر این باورند که در یک دولت دموکراتیک، می‌توانند شهروند تلقی شوند.

وی با بیان اینکه جامعه محل تنوع ایدئولوژی‌های ناسیونالیستی است، تصریح کرد: وقتی بخش‌هایی از ملت، خواست‌های فرهنگی خود را در دولت نمی‌بینند، احساس طردشدگی می‌کنند و در نتیجه، فاصله مردم با برخی دولت‌ها کم می‌شود که گاهی این فاصله، رنگ و بوی سیاسی گرفته و منجر به انقلاب می‌شود که نمونه بارز آن، انقلاب سال 1357 در ایران است.

این استاد جامعه‌شناسی تاریخی در خصوص علل و انگیزه‌های سوق یافتن مردم به سمت قوم‌گرایی اظهار کرد: کاهش جاذبه‌های ملت، باعث گرایش افراد به سمت اقوام می‌شود؛ در حالی که اگر این جاذبه‌ها بیشتر شود، پتانسیل‌های قومی دیگر آن‌چنان جذابیت و مقبولیت نخواهد داشت. به معنای دیگر، فردی که یک شهروند تمام‌عیار باشد، عملاً گرایش به سمت قومیّت خاصی در ذهن او شکل نخواهد گرفت.

سید آیت ا... میرزایی در مورد نسبت ناسیونالیسم با قوم‌گرایی گفت: وقتی ملتی قدرتمند باشد و افراد آن احساس اشتراک در ملت کنند، مردم تمایل دارند فرآورده‌های قومی خود را در آن ملت به اشتراک بگذارند، بنابراین افراد با حس افتخار قومی وارد ملت می‌شوند. اما در مقابل، احساس تبعیض در توزیع منابع اقتصادی یک ملت باعث قوم‌گرایی برخی افراد می‌شود و تصور جداسازی خود از ملت را در آنها ایجاد می‌کند. بنابراین، هرگاه مطالبات فرهنگی و اقتصادی مردم ملتی سرکوب شود، باید منتظر مطالبات سیاسی بود.

وی در پایان با طرح این پرسش که اگر بخواهیم دولتی مطابق با مطالبات جامعه ایرانی داشته باشیم، چه «ایسم»ی می‌تواند پاسخگوی مطالبات تمام اقشار و سلایق فرهنگی باشد، بیان کرد: به عقیده من ناسیونالیسم مدنی، بر ناسیونالیسم مذهبی و باستان‌گرایی پوشش دارد و می‌تواند جوابگوی مطالبات فرهنگی عموم مردم باشد.  

بنا به این گزارش، در بخش پایانی سمینار جامعه‌شناسی تاریخی ناسیونالیسم در ایران، دانشجویان و اعضای هیئت علمی حاضر در مراسم به بیان پرسش‌های خود از دکتر میرزایی پرداختند و ایشان به سؤالات پاسخ گفت.

گفتنی است، این نشست، روز گذشته در تالار خلیج فارس دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی و به کوشش انجمن‌های علمی دانشجویی تاریخ، علوم سیاسی و جامعه‌شناسی، وابسته به مدیریت حمایت و پشتیبانی فرهنگی و اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد.