واکسن‌هراسی؛ آنچه به‌تازگی بسیاری از مسئولان حوزه‌ی بهداشت و درمان از آن به عنوان چالشی جدی در مقابله با بیماری کرونا، نام می‌برند. البته در این میان نمی‌توان عامل مهم دیگری به نام «عدم رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی» را در مهار این بیماری نادیده گرفت. کشورمان در حال عبور از پیک پنجم همه‌گیری بیماری کرونا است و خبرها نیز حکایت از آن دارد که باید منتظر شروع موج ششم بیماری در آبان‌ماه امسال باشیم؛ بنابراین متخصصان این حوزه علاوه بر توجه به رعایت شیوه‏‌نامه‌های بهداشتی، تاکید دارند با توجه به افزایش واردات واکسن، افرادی که زمان واکسیناسیون آن‌ها فرارسیده است، سریع‌تر برای تزریق واکسن اقدام کنند؛ اما آن‌طور که گفته شده در بسیاری از استان‌ها و همچنین خوزستان، مشارکت مردم در طرح واکسیناسیون پایین‌تر از حد انتظار بوده است و عامل اصلی این موضوع باورهای غلط، ترس خانواده‌ها از عوارض واکسن، تبلیغات واکسن‌هراسی و... عنوان شده است.

به گزارش روابط عمومی دانشگاه شهید چمران اهواز، دکتر بهرام پیمان‌نیا عضو هیئت علمی دانشکده‌ی علوم تربیتی و روان‌شناسی این دانشگاه درباره‌ی مسئله‌ی واکسن‌هراسی -در اوج شیوع بیماری کرونا- معتقد است باید میان هراس و ترس تفاوت قائل شد و در توضیح این مسئله اشاره دارد به این موضوع که ترس از منظر روان‌شناسی به تهدیدی گفته می‌شود که منشأ واقعی دارد؛ مانند احساس ناخوشایند از اتفاقی که رخ‌داده و واکنش افراد به آن احساس، دفع خطر است؛ اما هراس به تهدیدی گفته می‌شود که منشأ آن روان‌شناختی و درون‌فردی است و تهدید عینی و بیرونی برای آن وجود ندارد.

وی بر این نکته تاکید دارد که انگاره و تصورات ذهنی افراد از تجربیات آن‌ها شکل می‌گیرد؛ یعنی منشأ تصوراتی که از پدیده‌های واقعی و کاذب داریم اطلاعاتی است که از منابع مختلف دریافت می‌کنیم؛ بر اساس متون روان‌شناسی ترس از ارتفاع و صدای بلند ترس‌های واقعی و غیراکتسابی هستند. مثلاً اگر صدای بلند و مهیبی به گوش کودک برسد می‌توان ترس ناگهانی و یکه‌خوردن را در رفتار او مشاهده کرد؛ این‌چنین واکنش‌های غیر ارادی ترس واقعی و فطری نامیده می‌شود و منشا آن درونی است. از سوی دیگر ترس‌هایی وجود دارد که کودک به‌واسطه‌ی تجارب شخصی یا مجاورت با کسانی که چنین تجارب واقعی یا خیالی داشته‌اند، کسب می‌کند. برخی از این ترس‌ها واقعی هستند و در بقای ما نقش دارند مانند ترس از برخی حیوانات خطرناک یا آتش و سایر مواردی که بقای آدم را تهدید می‌کند. علاوه بر این موارد ترس‌های اکتسابی کاذبی نیز وجود دارد که اغراق‌آمیز هستند و در تداوم بقای ما نیز نقش چندانی ندارند و صرفا بر اثر مجاورت با شخصی که چنین ترس‌های خیالی داشته به ما آموخته می‌شود. مانند ترس از برخی حیوانات بی آزار و برخی مکان‌ها و...؛ واکسن هراسی یکی از همین ترس‌های کاذب است و نداشتن اطلاعات کافی و جامع از واکسن و مجاورت با افرادی که چنین ترس‌هایی دارند، موجب یادگیری و تداوم چنین هراس‌های کاذبی می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید: به زبان ساده‌تر زمانی که افراد می‌خواهند درباره‌ی یک پدیده، اطلاعاتی را به دست  آورند ابتدا آن اطلاعات را ارزیابی می‌کنند؛ زمانی که در یک کانال جعلی اطلاعات سوگیرانه درباره‌ی واکسن به مردم داده می‌شود و اطلاعات کافی درباره‌ی آن واکسن نیز وجود ندارد، کافی است شخص یا افرادی که در این حوزه تخصصی ندارند، در فرد نگرش و ذهنیت منفی درباره‌ی واکسن اینجا کنند؛ مثلاً بگوید واکسن می‌تواند بیماری را به بدن شما وارد کند و تهدیدی برای سلامت باشد. از منظر روان‌شناسی مجاورت با اطلاعات اشتباه می‌تواند اولین و مهم‌ترین عامل شکل‌گیری نگرش افراد نسبت به یک پدیده باشد. از این رو ، نگرش افرادی که از واکسیناسیون کرونا هراس دارند بر اساس اطلاعات غلط رسانه‎هایی شکل‌گرفته که می‌خواستند این نگرش را در مردم ایجاد کنند.

*تأثیر دو عامل کمبود دانش و نبود نگاه علمی در واکسن‌هراسی

دکتر پیمان‌نیا با تاکید بر اینکه «کمبود دانش و نداشتن نگاه علمی» و «سوگیری در پردازش اطلاعات» در عامل اصلی در واکسن‌هراسی است به نمونه‌ای از تحقیقات علمی در کشور استرالیا اشاره می‌کند که نتایج آن نشان داده است روشن‌کردن چراغ روز ماشین می‌تواند به‌طور چشمگیری از بروز سوانح پیشگیری کند و بر این اساس مردم این کشور از این روش علمی پیروی کرده‌اند، این بدان معنا است که آن جامعه دیدگاهی علمی دارد؛ اما برخی از مردم به دلیل اینکه روش علمی در ذهنشان نهادینه نشده است اگر اطلاعات کاذبی به آن‌ها منقل شود احتمال اینکه روش علمی را از روش جعلی تشخیص ندهند، بسیار زیاد است. همان‌گونه که به یاد داریم در آغاز همه‌گیری بیماری کرونا مردم برای درمان این بیماری از روش‌های مختلف سنتی و... استفاده می‌کردند و این مسئله به سواد و آگاهی‌های نابسنده‌ی مردم و ضعف‌های نظام رسانه‌ای ما بازمی‌گردد. بسیاری از مردم ما تصور می‌کنند برای که با روش‌های غیرتجربی می‌توانند بر بعضی از پدیده‌ها و بیماری‌ها که منشأ تجربی دارند فائق شوند؛ بنابراین عامل اصلی واکسن‌هراسی، جهل عامه‌ی مردم نسبت به روش‌های علمی حل این مسئله است.

وی از سوگیری در پردازش اطلاعات به عنوان دومین عامل در واکسن‌هراسی نام‌برده و می‌افزاید: از منظر روان‌شناسی تمامی افراد یک جامعه با کسانی ارتباط دارند که به لحاظ فکری به ‌آن‌ها نزدیک هستند؛ از این رو افکار، روش‌ها و هیجان‌های افراد مانند چندنفری می‌شود که با آن‌ها ارتباط دارند؛ متأسفانه مردم ما به دلیل کمبود اطلاعات و نبود سواد رسانه‌ای عضو کانال‌هایی می‌شوند که سوگیری خاصی دارند و هدف آن‌ها تزریق و پمپاژ هراس به جامعه است. زمانی که مردم هراس‌باور شوند به دنبال کانال‌هایی می‌روند که فرضیه هراس آن‌ها را تائید کنند؛ لذا اگر در تزریق واکسن‌ به لحاظ علمی یک تا دو درصد احتمال خطر وجود داشته باشد، مردم با عضویت در این کانال‌ها این یک تا دو درصد را بیش از حد واقعی تخمین می‌زنند. این تخمین غیرعادی را در روان‌شناسی اغراق می‌نامیم.

این روان‌شناس حوزه‌ی بالینی به این مسئله اشاره دارد که سوگیری در توجه منجر به سوگیری در حافظه و سوگیری در قضاوت می‌شود و زمانی که از افراد سؤال می‌شود که واکسن چه خطری دارد؟ بلافاصله ما را با تک مواردی از خطرات واکسن در جهان مواجه می‌کنند که به دلیل عضویت سوگیرانه‌ی این افراد در شبکه‌هایی که ترس و اضطراب را در جامعه پمپاژ می‌کنند به عنوان سند معرفی شده و منشأ قضاوت قرار گرفته است و بلافاصله می‌گویند در یکی از کشورهای جهان خانم‌های مثلاً زیر 35 سال نوعی از واکسن را استفاده کرده‌اند که این مسئله موجب لخته شدن خون آن‌ها شده است؛ و دیگر به این مسئله توجه ندارند که در روش‌های علمی همواره احتمال خطا وجود دارد؛ بنابراین افراد باید بیاموزند که روش‌های علمی و غیرعلمی را در ترازو قرار دهند و بررسی کنند که میزان خطر هرکدام در چه سطحی است. اگر می‌خواهیم که مردم به سمتی حرکت کنند که از واکسن هراس نداشته باشند، در گام نخست باید وزارت بهداشت و درمان این اطمینان را به آن‌ها بدهد.

*افراد مضطرب در مواجهه با واکسن

دکتر پیمان‌نیا بر این باور است که عموماً افراد مضطرب ترس بیشتری از واکسن دارند؛ به‌سختی به دیگران اطمینان دارند و از منظر روان‌شناسی منشأ اطمینان خود را بسیار بررسی می‌کنند. سؤال این است که آیا متولیان امر پیش‌گیری و درمان بیماری کرونا در کشور ما هیچ‌گاه به‌صورت جامعه‌پسند اقدام به اعتمادسازی در رسانه‌ها کرده‌اند؟ زمانی که در واکسن ارسال شده به کشور ژاپن مشکلاتی مشاهده شد، بلافاصله وزارت بهداشت این کشور اطلاعیه‌ای صادر کرد که از میان چندین میلیون دوز واکسن آن مقداری که مشکل داشته است شناسایی‌شده و از چرخه‌ی واکسیناسیون خارج شده است و مردم این کشور فهمیدند که شخص و نهادی وجود دارد که پیش از آن‌ها این واکسن‌ها را ارزیابی می‌کند. با این اقدام در آن دسته از افراد که از نظر روان‌شناسی گوش‌به‌زنگ هستند و از کوچک‌ترین نشانه‌ای احساس هراس می‌کنند، ایجاد اطمینان کردند؛ اما در کشور ما اطلاعاتی که در فضای عمومی جامعه دست‌به‌دست می‌شد این اعتماد را با وجود زحمات بسیار زیاد پژوهشگران داخلی برای تولید واکسن خدشه‌دار کرد.

وی این‌گونه ادامه می‌دهد که بارها وزیر بهداشت و درمان عنوان کردند که بهترین واکسن در کشورمان در حال تولید است اما این مسئله اعتمادآفرین نبود؛ زمانی که برای تزریق واکسن به یکی از مراکز واکسیناسیون مراجعه کردم متوجه‌ی گفت‌وگوی میان شهروندان شدم که پرسش اساسی آن‌ها این بود: «آیا می‌شود به واکسن‌های ایرانی اعتماد داشت یا نه!» در صورتی که به گفته و زعم متولیان امر، واکسن‌های ایرانی بسیار توانا هستند؛ اما به این مسئله توجه نشد که اگر به دنبال اعتمادسازی در میان مردم نباشیم با وجود نهادهای نظارتی حتی اگر بهترین واکسن در برابر کرونا تولید شود، نمی‌تواند رقیب را از میدان خارج کند.

عضو هیئت علمی دانشکده‌ی علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در پایان بر این نکته تاکید کرد که در ترس و هراس در بستر فرهنگی و تحولی جامعه شکل می‌گیرد؛ مردمی که در حاشیه شهرها و یا در روستاها هستند نه تنها در وضعیت کنونی از واکسیناسیون استقبال نکرده‌اند، بلکه برای بسیاری از بیماری‌های دیگر نیز به پزشک مراجعه نمی‌کنند و این مسئله می‌تواند انگاره‌ی ذهن آن‌ها شده باشد که این مشکل به‌صورت تصادفی حل می‌شود؛ اما اگر بخواهیم به شهروندان خودمان در اهواز و هم استانی‌هایمان پیشنهادی بدهیم، این است که «مشکلاتی را که مبنای تجربی دارند، باید به دست روش‌های تجربی حل کرد»؛ اگر می‌خواهیم سلامت خود و جامعه را حفظ کنیم راه‌کاری جز واکسیناسیون عمومی نداریم. بسیاری از کشورهای دنیا و حوزه‌ی خلیج‌فارس به زندگی عادی بازگشته‌اند و این مسئله به مدد واکسیناسیون عمومی است؛ خوشبختانه هر روز شاهد ورود تعداد بی‌شماری واکسن به کشور هستیم و مردم باید بدانند برای تهیه‌ی واکسن داخلی و خارجی سرمایه‌ی مادی و معنوی جامعه و بسیاری از بزرگان کشور به کار گرفته‌شده است، پس باید قدر این تلاش و همت را بدانیم و اجازه ندهیم این زحمات بر باد برود.